عقلانیت در سپهر دیانت؛ جستارهایی در اندیشه کلامی استاد مطهری، اثری از عباس بخشی

گروه فرهنگی: بی تردید، حیات رو به تکامل فردی و اجتماعی انسان بر پایه دو منبع "عقل" و "دین" سامان می پذیرد و تجدید مناسبات دائمی و مستمر میان آن دو، برای پاسخ گویی به نیازهای آدمیان در دوره های گوناگون، ضرورتی درخور می یابد. از این نظر، تاویل روشمند از آموزه های وحیانی در ارتباط با دستاوردهای عقلانی بشر و توجه به تبیین مجموعه های اضلاع دین یعنی" توانمندی"، "جامعیت"، "جاودانگی"، "خلوص" و "پویایی" آن بر پایه مبانی معرفت شناختی در حوزه عام فلسفی صورت می گیرد.

به گزارش بولتن نیوز، اندیشه ورزی های متکلمان، فیلسوفان و معرفت شناسان برای آگاهی از نحوه ی رابطه ی عقل و دین و حل تعارضات ظاهری آن، پیشینه ی دیرینه ای داشته و همواره ذهن و زبان کسانی را که، هم دغدغه ی دین دارند و هم اعتنای جدی به عقل، به خود مشغول کرده است و در حقیقت می توان پهنه ی تاریخ ادیان را، صحنه ی گفت و گوهای مستمر"عقل" و "دین" قلمداد کرد.

نگاهی اجمالی به سیر تاریخی بحث "عقل" و "دین" در جهان اسلام نشان می دهد که پس از بسط و گسترش حوزه جغرافیایی دین اسلام و مواجه ی مسلمانان با فلسفه ی یونانی و آراء و اندیشه های دیگر ملل و نحل، پرسش هایی نوین، رگه های اصلی اندیشه ی آنان را به چالش گرفت و انگیزه قرائت عقلانی از این را به منظور همزیستی و همسازی آن دو، در میانشان برانگیخت، به طوری که مجادلات و منازعات معتزله و اشاعره، سرآغاز آن به شمار می آید.
در پی نهضت ترجمه، طی سده های متوالی هسته ی نظام های فلسفی- کلامی متنوعی مانند: مشایی، اشراقی و حکمت متعالیه در گستره ی اندیشه ی دینی مسلمین پدیدار شد، که همگی در مجموعه ای نسبتا منسجم به نام " فلسفه دوره اسلامی" جای گرفته و هویت"اتصال جمعی" تفکر مابعدالطبیعی را در عالم اسلامی به نمایش می گذارند...

در آخرین حلقه از زنجیره ی فیلسوفان دستگاه پرداز، ملاصدرای شیرازی قرار دارد که با او مقوله ی مناسبات عقل و دین وارد عرصه تازه ای در تفکر شیعی می شود و چهره جدیدی از همگرایی چندسویه ی وحی، فلسفه، کلام و عرفان که پیش از وی با شهاب الدین سهروردی، بنیان گذار "حکمت اشراق" شروع شده بود، فراتر از ساختار تفکر مفهومی و انتزاعی فیلسوفان مشایی ظاهر می شود...

از جمله ی این متفکران در اندیشه اسلامی معاصر، از استاد مرتضی مطهری(۱۲۹۸- ۱۳۵۸) می توان نام برد. وی در عرصه های گوناگون فلسفی، کلامی، فقهی، اخلاقی، اجتماعی و تاریخی، تاملاتی سنجیده و تتبعاتی پردامنه داشته است به طوری که آگاهی از نیازها و خلاء های فکری در حوزه معرفت دینی از او عالمی زمان آگاه و اندیشه وری دردآشنا ساخته بود.

رویکرد کلامی استاد مطهری، با توجه به روش تحلیل منطقی او، که عمدتا بر ساختار منطق صوری ارسطویی ابتناء دارد، و اتخاذ مبانی معرفت شناختی حکمت صدرایی به مثابه چارچوب تحلیل مقولات دینی، وی را برمی انگیزد تا در عرصه ی " اندیشه ی دینی" طرحی از " جهان بینی اسلامی" را با امعان نظر به پرسش های نوین که بیش از صبغه فلسفی و اجتماعی یافته بودند، در هیاتی "منظومه وار" تنظیم و تنسیق کند.

استاد مطهری با نگرشی ژرف در حوزه ی دین باوری، جریان ها و ماجراهای مختلف ضد عقلانی را در تاریخ تفکر اسلامی رصد می کند و خطر آن ها را به مثابه بیماری مزمن برای روح دینداری و لطایف ایمانی گوشزد می نماید و آسیب های ناشی از چنان بینشی را، چیزی جز ذبح اندیشه دینی در مقتل تحجرگرایی و قشری گری و کژراهه ای در بستر تفکر و عمل نمی داند و از رواج آن در سطح اندیشه و عمل مسلمانان به شدت متاسف و متاثر می شود...

بدین ترتیب، مطهری در آوردگاه عقل و دین، درشتی های بسیاری بر خود هموار کرد و در عالم معرکه آراء معرفت، ناملایمات زیادی به جان خرید، تا چراغ"عقلانیت" در سپهر "دیانت" فروزان بماند و اندیشه دینی از آفات جزم و جمود و ظاهرگرایی و نامدارایی و تجددگروی افراطی ایمن گردد.

دفتر حاضر که پیشاروی خواننده ی گرامی است، شامل پنج مقاله است که همگی در خلال سال های ۱۳۷۲ تا ۸۶ در برخی مجلات و روزنامه ها منتشر شده اند و اینک با بازنگری و جرح و تعدیل و تصحیح و تکمیل کلی در این مجموعه کنار هم نشسته اند. آنچه این مقالات پنجگانه را به هم پیوند می دهد، تبیین رابطه عقلانیت و دیانت از منظر استاد مطهری است. لذا در این نوشتار تلاش شده، ضمن بیان ویژگی های " حیات فکری" مطهری به عنوان اسلام شناس و متاله معاصر، مباحثی چون: نسبت میان دین و فلسفه، دینداری و نوگرایی، علم و دین، همراه با دو گفتمان دینی در اندیشه معاصر( عقلانیت باور دینی و تجربه دینی) مورد بررسی قرار گیرد...

(عقلانیت در سپهر دیانت؛ جستارهایی در اندیشه کلامی استاد مطهری/ نویسنده: عباس بخشی/ ۱۸۸ صفحه/ سال انتشار: ۱۳۸۹/ ناشر:نشر سپیدرود)