منزلگاه هجدهم: جاذبه ‏هاى طبيعى و تاريخى اردبیل

به گزارش بولتن نیوز، در این راستا سفر می ­کنیم به جای جای شگفت انگیز ایران که شاید از نظرمان پنهان مانده باشند. باشد که با مطالعۀ این نوشته­ های توصیفی، شور سفر و از نزدیک تماشا کردن این گنجینه ­های وطن در ما زنده گشته و رهسپار منزلگاه ­های ناشناخته شویم.

در ادامۀ این سفر سری زده ایم به دیار آذربایجان تا به برخی از نقاط زیبایی طبیعی و غیرطبیعی این استان بپردازیم.

جاذبه ‏هاى طبيعى و تاريخى اردبیل
استان اردبيل به ويژه شهر اردبيل ازجمله مناطقى است كه ویژگی های درخور توجه گردشگرى را دارا می باشد.

اين شهر به لحاظ این ويژگی ‏هاى خاص تاريخى، طبيعى و اقليمى، مهمترين امكانات گردشگرى استان را بالقوه و بالفعل در اختيار دارد.

ـ وجود كوه سبلان و رودهايى كه از سرچشمه می گيرد
ـ وجود ده ها چشمه آب گرم معدنى
ـ شكارگاههاى زيباى شيروان دره
ـ جنگلهاى بهم پيوسته خندقلو
ـ درياچه و رودخانه‏ هاى استان مناظر طبيعى شگفت انگيزى را در اين استان به وجود آورده است و آثار تاريخى نفيس و ارزشمندى بسیاری وجود دارد.

مسجد جمعه
اين مسجد باقيمانده مسجد با عظمتى از دورۀ سلاجقه است كه بين كوچه پير شمس الدين و عبدالله شاه در شهر اردبيل قرار گرفته است.

اين بنا از سه قسمت تشكيل يافته است:

ـ يكى رواق كه اكنون مبدل به مسجدى تيرپوش شده

ـ دومى بناى اصلى سابق كه داراى گنبد بزرگ آجرى با كتيبه ‏ها و كاشی هاى معرق و تزيينات تخميرى در بدنه خارجى بنا و مقرنس گچى در داخل بنا بوده و در اثر زلزله و بی ‏توجهى مردم به كلى فرو ريخته و اكنون جز چند پايه و قسمت هايى از گنبد و عرق چين آن، چيزى برجاى نمانده است.

ـ سوم منارى است در فاصله 25 مترى غرب بناى اصلى و جدا از آن كه آن هم شكسته و قسمتى از آن باقی مانده است.

عده‏ اى معتقدند كه اين مسجد در زمان سلاجقه بر روى يكى از ابنيه دوره ساسانى بنا گرديده است. در فاصله كمى از مسجد، پايه مناره‏اى به چشم مى‏خورد كه در زمان آبادى مسجد در كنار درب ورودى حياط آن واقع شده بود و سبك سلجوقى دارد.

اين بنا با شماره 248 در فهرست آثار باستانى به ثبت رسيده است.

بقعه امام‏زاده صالح
در محلۀ ملامؤمن و پشت بقعه شيخ صفى الدين اردبيلى مسجد و مقبره‏اى قرار گرفته كه به نام امام‏زاده صالح و يا «اوغلان امام‏زاده سى» معروف می ‏باشد. مجموع بنا شامل رواق، حرم، صحن و مسجد می باشد و نماى جنوبى آن مركب از ايوانى با طاقى نيم گنبد و تزئينات كاشيكارى است. اين بنا در زمان شاه عباس اول در سال 1130 ه .ق احداث گرديده است.

نمایی از نمای داخلی بقعۀ امامزاده صالح اردبیل

مسجد شیخ صفی
عارف مشهور سده هفتم هجری فرزند سید امین الدین جبراییل به سال 650 هجری در روستای "کلخوران" از توابع اردبیل از مادری به نام"دولتی" که دختر جمال باروقی از نجبای اردبیل بود، دیده به جهان گشود.

در 25 سالگی مرید شیخ زاهد گیلانی شد. 25سال در خدمت او به تحصیل کمال پرداخت و پس از وفات شیخ در سال 700 در مسند ارشاد وی نشست و به تربیت اهل عرفان مشغول شد. وی در سال 735 وفات کرد و در محل خانقاه خویش در اردبیل مدفون شد.

بنای عظیم بقعه شیخ صفی الدین قسمت های مختلفی دارد ازجمله: صحن اصلی که حیاطی است مستطیل شکل به ابعاد 40/30 در 10/16 مفروش با تخته سنگ های صاف که حوضی با دوازده ترک در وسط آن قرار دارد. چله خانه یا قربانگاه، مدخل صحن دارای طاق زیبای کاشیکاری شده به نام شاه عباس، اتاقی نسبتاً بزرگ به نام دارالمتولی، مسجد جنت سرا که بیشتر برای انجام مراسم صوفیانه بوده، قندیل خانه که در حقیقت قسمت اصلی بناست و دقیقاً روبروی سرسرای ورودی در دو طبقه قرار گرفته. گنبد"الله الله" که در ضلع جنوب غربی قندیل خانه قرار گرفته و بر روی قبر عارف ربانی شیخ صفی الدین به صورت برجی بنا شده و سپس بر فراز آن گنبدی تعبیه شده است.

درکنار قبر شیخ صفی الدین، مقبره شاه اسماعیل بنای مربعی شکل کوچکی است که روی آن گنبد نسبتا بزرگی بنا شده است. روی قبر شاه اسماعیل صندوق مرصع فوق العاده نفیس و گران قیمتی نصب شده که از شاهکارهای هنری ارزنده دوره صفوی است.

خوشبختانه این اثر هنری نفیس به تاراج روس نرفت. وقتی لشکر روس از بردن صندوق به دلیل قرار گرفتن در زاویه ای که دارای در کوچک بود مأیوس شدند و دیدند که با خراب کردن در، کل بنا تخریب می شود و صندوق از بین می رود، رسماً به دولت وقت(رضا خان پهلوی) گفتند: که حکومت روس حاضر است در ازای تحویل گرفتن صندوق شاه اسماعیل، تمام شهرهای آذربایجان را راه آهن بکشد که خوشبختانه دولت نپذیرفت.

حرمخانه از دیگر بناهای این مجموعه تاریخی است، چینی خانه در قسمت شرقی قندیل خانه یا رواق اصلی قرار گرفته که با دو ورودی باریک با دار الحفاظ ارتباط می یابد. همانگونه که از اسم آن مشخص است در دوره صفوی محل نگهداری ظروف و وسایل قیمتی زرینه و سیمینه بوده، بعلاوه ظروف سفارشی شاه عباس اول به کشور چین که به اردبیل حمل می شده به دستور وی در محل چینی خانه محافظت می شده است.

نقش جهان در سرزمین سردسیر اردبیل
در ذهنم به یکباره این بنا و این مجموعه تاریخی را با مجموعه تاریخی نقش جهان اصفهان مقایسه می کنم: هر دو اثر تاریخی مربوط به یک برهه زمانی است یعنی دوره صفویه. بقعه شیخ صفی الدین در چنین برهه زمانی ساخته می شود، به اضافه ارادت و توجه خاصی که پادشاهان صفوی به جد خود شیخ صفی الدین ابراز می داشتند، این بنا با حضور استادان بزرگ عصر صفوی چنان به زیور هنر آراسته شد که الحق پس از گذشت چندین قرن چون نگینی بر تارک آثار و مفاخر تاریخی و فرهنگی کشور می درخشد.

 نمايی بسيار زيبا از محوطه چينی خانه مجموعه شيخ صفی الدين اردبيلی

یکی از موارد استثنایی این مجموعه در بین سایر آثار تاریخی کشور این است که بقعه شیخ صفی حاوی ده ها اثر بدیع در مضامین مختلف رشته های هنری از آن جمله از عالی ترین نوع کاشیکاری معرق و مقرنس و گچبری کتیبه های زیبا و نفیس به خط خطاطان بزرگ دوره صفوی(میرعماد، میر قوام الدین و محمد اسماعیل ...) منبت های ارزنده، نقره کاری، تذهیب و طلا کاری، نقاشی و تنگ بری و غیره است و از هیئت معماری متینی برخوردار است که تجمع این همه فضایل هنری در یک مجموعه از موارد نادر در مجموعه های تاریخی کشور است.

نقش جهان اصفهان نیز کم و بیش دارای یک چنین ویژگی هایی هست، اما با این حال چرا این همه تفاوت بین این بناهای تاریخی وجود دارد؟ خوب که نگاه می کنم نکته ای را در می یابم و آن این است که: این مجموعه تاریخی در خطه ای سردسیر و کوهستانی واقع شده و بر حسب ضرورت، معماران سعی کرده اند حتی الامکان تمامی گوشه گوشه این مجموعه را نزدیک هم بسازند تا بتوانند در همه مجموعه گرما و دمای مناسب و معتدل را حفظ کنند، از طرف دیگر مجموعه تاریخی نقش جهان بسیار گسترده است و آرام در کنار زاینده رود دامن گسترده و به یمن وجود چنین آبشخور مقدسی وسعت یافته.

گرمای دشت جی، اصفهان، باعث شده تا مجموعه گستردگی یافته و معماران برای ساختن مجموعه، دست بازی داشته باشند و تا می توانند برای جریان هوا و خنک کردن آن بیندیشند. در نتیجه مجموعه نقش جهان گستردگی می یابد و پهنه بزرگی را به خود اختصاص می دهد و بقعه شیخ صفی الدین تو در تو ساخته می شود.

بازار اردبیل
مجموعه تاریخی بازار اردبیل در میانه شهر و در طرفین خیابان امام خمینی واقع گردیده و به جهت قدمت و دارا بودن معماری سنتی از بازارهای تاریخی و جالب توجه ایران به شمار می آید و چون دیگر بازارها مشتمل بر راسته ها، تیمچه ها، سراها و مسجد و گرمابه است.

نمایی از بازار اردبیل

بازار اردبیل از سابقه طولانی و درخشانی برخوردارمی باشد. مقدسی و اصطخری(قرن چهارم ه.ق)، بازار اردبیل را به شکل صلیبی توصیف می کنند که در میانه آن مسجد قرار داشته است. بازار اردبیل در قرن 7 و 8 ه.ق نیز از رونق فراوانی برخوردار بوده اما رونق اصلی آن مربوط به دوره صفویه است. در این دوره به جهت اینکه اردبیل خاستگاه سلاطین صفوی، مرکز دینی و همچنین جایگاه مقابر شیخ صفی الدین اردبیلی و دیگر گذشتگان سلاطین صفوی بود شهر و بازار آن از اهمیت و رونق خاصی برخوردار گردید.

مجموعه کنونی بازار معرف آثاری از دوره صفویه و قاجاریه است و شامل راسته اصلی بازار، راسته پیر عبدالملک، راسته قیصریه، راسته کفاشان، راسته غلامان، بازار زرگران، سراجان، پنبه فروشان، مسگران، چاقو سازان، آهنگران، سرای خشکبار(حاجی میرزا)، سرای گلشن، سرای وکیل، سرای نو یا زنجیرلو، سرای حاج احمد، سرای حاج شکر، سرای مجیدیه، سرای امام جمعه، سرای دوگچی و تیمچه زنجیرلی است.

مجموعه بازار با طاق های جناغی و گنبدهای ساده پوشش یافته و عرض طاق نمای مغازه ها به طور متوسط 3 متر و قطر پایه های طاق ها حدود 80 سانتی متر است. روشنایی داخل بازار از طریق روزنه های تعبیه شده در پوشش های گنبدی تامین می شود.

سرای خشکبارها از دو بازارچه موازی هم که هر دو بر راسته بازار عمودند تشکیل شده و هر کدام دارای 5 دهانه و 51 مغازه است. سرای گلشن نیز مرکب از دو بازارچه و یک سرا است و در مقابل سرای زنجیرلی واقع شده و به راسته بازار و راسته پیر عبدالملک مربوط می شود. 
 
بخش اصلی سرا فضایی مستطیل شکل به ابعاد 80/3 × 94/9 متر می باشد که پوشش آن متشکل از 9 گنبد در میانه با چهار ستون مدور از سنگ خارا به ارتفاع 75/2 و قطر 52% متر(یا 52 سانتیمتر) و در اطراف بر جرزها نگهداری می شود. ستون ها دارای سرستون مکعب شکل بوده و طاق های زیرین گنبدها توسط تیرهای چوبی به یکدیگر اتصال یافته و مهار شده است.

از دیگر بخش های مهم بازار، چهار سوق یا بازار بزرگ قیصریه است. این بخش بنایی است مدور با گنبد کروی بلند و ساده. قطر بنا در پایین 12 متر و ارتفاع تقریبی آن 13 متر است. 

بخش زیرین بنا، بدون در نظر گرفتن پایه مغازه ها و امتداد بازارچه ها عبارت است از 12 پایه که با 12 طاق جناغی زمینه را برای بر پایی گنبد فراهم ساخته است. در هشت طاق جناغی مغازه و در 4 تای دیگر راهرو بازارچه ها تعبیه شده است. بر سر بازارچه شمال شرقی، سنگ نبشته ای به چشم می خورد.

که به علت فرسودگی امکان قرائت آن وجود ندارد این سنگ نوشته حاوی نام بانی و تاریخ بنا بوده است. تیمچه و سرا و بازارچه زنجیرلی از دیگر بخش های مهم بازار اردبیل است که به راسته بازار راه می یابد. سرای زنجیرلی بنای هشت ضلعی است(چهار ضلع اصلی و چهار ضلع فرعی) که ابعاد اضلاع اصلی آن 20/10 متر می باشد صورت 8 ضلعی در بالا با گوشه سازی به دایره تبدیل شده و گنبدی کروی و ساده ای بر فراز آن جا گرفته است.

مجموعه تاریخی بازار اردبیل در سال های اخیر از طرف سازمان میراث فرهنگی تعمیر و مرمت شده و به شماره 1690 به ثبت تاریخی رسیده است.

پل سامیان اردبیل 
پل قدیمی سامیان روی رودخانه قره سو در 15 کیلومتری اردبیل در مسیر راه شوسه اردبیل–گرمی قرار دارد. پل سامیان دارای شش چشمه بوده و منسوب به دوره صفویه است. مصالح ساختمانی آن، سنگ در پایه ها و آجر در طاق ها و مناره ها می باشد. این پل، نام خود را از روستای سامیان که در کنار آن قرار دارد، گرفته است. چهار میل یا مناره در چهارگوشه آن قرار دارد که برای راهنمایی مسافران در شب و در هوای نامساعد ساخته شده است.

پل کلخوران اردبیل 
این پل، روی رودخانه ای که از مرکز کلخوران می گذرد واقع شده و دارای سه دهانه با پایه های سنگی و طاق و دیواره آجری است. در بعضی قسمت های آن از سنگ قبرهای قدیمی استفاده شده که با توجه به نوشته های روی آن ها، بنای این پل مربوط به دوره صفویه است.