منزلگاه دهم: تمدن پیش از تاریخ سگزآباد

تمدن پیش از تاریخ سگز آباد
در تپۀ باستانی به نام «قره تپه» واقع در سگزآباد از دهات دهستان بوئین زهرا در سرزمین قزوین، آثار تمدنی به دست آمد که از جهت بسیاری حائز اهمیت است.
 

اين بخش شامل سه دهستان قديمی و تاريخی است:
 
دهستان دشتبی–اين دهستان از شمال به دهستان اقبال، از شرق به دهستان بشاريات، از جنوب به دهستان زهرا ورامند و از غرب به جادۀ شوسۀ همدان و دهستان قاقرزن محدود و مركز آن قصبۀ ارداق است.
        
«دشتبی» مخفف "دشت آبی" است كه بعضی مورخين آن را «دستبی» نوشته اند. «دشتبی» از سرزمين های نامی و كهن نام است كه نام آن در اكثر تواريخ قبل از اسلام و بعد از اسلام آمده و احتمالاً «دشتبی» همان دشت قزوين است كه دهستان های سردرود و درجزين همدان و خلجستان قم نيز جز آن به شمار می آمده است. «دشتبی» در اعصار قديمه آبادان و دارای اهميت آبادان و دارای اهميت به سزایی بوده و قبل از ورود آرياها با طوايف جنگجو و سلحشور مارد يا مرد مجاور بوده است. برطبق مندرجات بعضی از تواريخ، حاكم «دشتبی» از بين شخصيت های طراز اول دورۀ ساسانی انتخاب می شد و برای نشان دادن درجۀ اهميت اين حكام می گويند وقتی، به موجب وصيت يكی از ملوك روم، يزدگرد ساسانی خواست نيات وليعهد او را تعيين كند پرنيان حاكم «دشتبی» را درنظرگرفت. اين دشت در معرض تاخت و تاز ماردها و آشوری ها و بعداً مورد مهاجمات ديالمه بوده و بالاخره جايگاه سپاه اعراب بوده است.
 

موقعيت تپه های سگز آباد
 
تپه های سگز آباد در شمال جادۀ كرج–همدان وكنار راه بوئين–ابراهيم آباد و در 65كيلومتری جنوب غربی قزوين واقع است و به صورت سه برآمدگی، در دشت صاف اطراف خود، بچشم می خورد و عبارت است از:
 
1– تپۀ اصلی سگزآباد به نام قره تپه
 
2– تپۀ قبرستان در 30متری غرب تپۀ اصلی

3– تپه زاغه در 2 كيلومتری شرق تپۀ اصلی
 
قديمی ترين آن ها تپه زاغه است كه تقريباً مدور و درای ارتفاع كمی از سطح اراضی اطراف خود می باشد. اين تپه، بر طبق آثار معماری و قور و اسكلت ها و اشيای سفالی و سنگی به دست آمده و هم چنين باتوجه به آزمايش كه از نظر كربن14 در زعال های به دست آمده صورت گرفته، از هزارۀ هفتم تا هزارۀ پنجم قبل از ميلاد مسكون بوده است.

اشیای مکشوفه
اشیای مکشوف در این محل به 2 دستۀ اصلی تقسیم می شوند: سفالی و مفرغی
در حفاری مختصر سال 1347 نیز برخی اشیای طلایی و تعدادی مهره های گردنبند از جنس آهکی به دست آمد.
در حال حاضر قسمتی از قره تپه سگز آباد بر اثر حفاری های غیرعلمی قاچاقچیان وضع درهم و آشفته ای یافته است.
 
ظروف سفالی مکشوف در سگزآباد بیشتر به صورت ظروف پایه دار، سه پایه، کاسه آب خوری و بشقاب های تو گود می باشد. ظرف های سگز آباد دارای نقوشی در داخل و خارج شان هستند. این نقوش به 2 دسته تقسیم می شوند:
 
نقش های هندسی: مثلث، شطرنجی، زیگزاگ های منظم، لوزی و نقش دندانه ای منظم نظیر آن چه بعد در آثار سفالی "ژئومتریک" یونان نیز به کار برده شده است.
 
تزئینات استیلیزه مربوط به حیوانات: جالب ترین شان مربوط به یک کاسه سه پایه است که در آن تصویر اسبی استیلیزه شده و با ترکیب 2 مثلث طرح شده است. این طرح تا حد زیادی از نظر قدرت و استحکام شباهت بسیار به نقش استیلیزه بز کوهی درسایر تمدن های پیش از تاریخ ایران دارد. تصویر دیگر مربوط به پرنده ایست که با بال های بزرگ به صورت استیلیزه طرح شده است. در یکی از بشقاب ها، در وسط ظرف طرحی دیده می شود که تا حدی به تصویر یک انسان شبیه است.
 
رنگ های به کار رفته بر روی سفال ها: می توان رنگ های زیر را تشخیص داد، قهوه ای تیره، اخرائی و رنگ دیگری که مایل به سبز است.
 
آثار برنزی سگزآباد
در بین اشیای برنزی مکشوف در سگزآباد مجسمه ای از یک اسب وجوددارد که به صورت "شماتیزه" ساخته شده است. مجسمۀ مزبور با مجسمه های برنزی مربوط به لرستان از نظر زیبایی قابل مقایسه نیست؛ ولی از نظر سبک و شیوه بیشتر با آثار مکشوف در نواحی شمال ایران شباهت دارد. مجسمۀ برنزی سگزآباد ازجمله آثاری است که گرچه نسبت ها در آن به خوبی رعایت نشده ولی از نظر حالت معرف توانایی هنرمند در خلق یک اثر جان دار و پر توان است.
 

سلاح های مکشوف در سگزآباد
قدیمی‌ترین سلاح‌های دست‌ساز کشف شده در مجموعه باستان‌شناسی شهر سگزآباد مربوط به 8هزارسال پیش از میلاد بوده که این اشیای کشف شده در نوع خود بی‌نظیر است.
 
بنابرکاوش‌های صورت گرفته می‌توان نتیجه گرفته که منطقه سگزآباد ازجمله مناطقی بوده که جوامع شهرنشینی در این منطقه آغاز شده است.
 
شیوۀ معماری
معماری بناها اکثراً با چینه و خشت بوده و برای پوشش سقف آن ها از تیرهای چوبی استفاده شده است. برای پخت و پز نیز از انواع اجاق در اتاق ها بهره می جستند .
 
کاوش های باستان شناسان
منطقه تپه زاغه دشت قزوین نیز در 50 سال اخیر چندبار مورد باستان‌شناسی و کاوش پژوهشگران مختلف ایرانی و اساتید دانشگاه‌های دیگر قرار گرفته است.

مردمان اولیه زاغه بنابر کاوش‌ها بیشتر از 600 سال در این منطقه به صورت ابتدایی زندگی می‌کردند. اشیای تاریخی و به ویژه سفال جز پرجاذبه‌ترین و لذت‌بخش‌ترین بخش‌های کاو‌ش‌های باستان‌شناسی هستند.
 
حمل و نگهداری آذوقه نیز از بخش‌های دیگر زندگی جوامع ابتدایی بوده که کاوشگران و پژوهشگران حوزۀ باستان‌شناسی تاکنون تحقیقات گسترده‌ای را در این حوزه انجام داده‌اند.
 
طبخ غذا نیز از بخش‌های پرجاذبه دیگری است که تاکنون باستان‌شناسان بسیاری روی آن تحقیقات انجام داده‌اند.
 
با توجه به این که جوامع ابتدایی با برجسته‌سازی نقوش و حکاکی طرح‌های بسیاری از مفاهیم خود را می‌رسانند، این آثار امروز مبنای بسیاری از تحقیقات و زمینه آشنایی با تاریخ کهن و اساطیری حکاکی‌های و نقوش موجود در غار‌ها و سنگ‌های تاریخی هستند.
 
اين تپه معرف فرهنگ‌های دوره انتقالی مس و سنگ در 5400سال پيش از ميلاد مسيح است كه در آن فضاهای روستايی كاملاً شكل گرفته است.
 
با مطالعات زمين‌شناسی در اين منطقه آثاری از رودخانه بين تپه‌های سگزآباد تا قبرستان شناسايی شد كه نشان از عبور رودخانه‌ای دائمی در مجاورت محوطه‌های پيش از تاريخی در اين منطقه دارد. تپۀ سگز‌آباد را به عنوان بزرگترين تپۀ عصرآهن دشت قزوين است: اين تپه از سال 40 تاكنون مورد كاوش قرار گرفته است؛ اما به دليل نبود گزارش‌هاي باستانشناسي تعداد فصول كاوش يا كاوشگران معلوم نيست.
 
با كاوش‌هايي كه در اين مدت انجام شده است، ادوارفرهنگی مختلفی شناسايی شده‌اند كه قديمی ترين آن، فرهنگ مس سنگی جديد مربوط به 3500 سال پيش از ميلاد مسيح است و اين دوره فقط در بخش جنوبی تپه و بر روی خاك بكر شناسايی شده است.
 
در حال حاضر هم عملیات هایی در ادوار مختلف سال به دست کاوش گران با حمایت و زیرنظر مستقیم دانشگاه تهران در منطقه سگزآباد صورت می گیرد و این منطقه همچنان یکی از جاذبه های سرشار از تمدن تاریخی محسوب می شود؛ به طوری که در سفرنامه مارکوپولو نیز از سگزآباد به عنوان منطقه ای در کنار جادۀ ابریشم و مشهورترین جادۀ زمان های کهن نام برده شده است.