منزلگاه سوم: آثار تاریخی و ابنیۀ مذهبی طهران

به گزارش بولتن نیوز، در میان بناهای فراوان دوران اسلامی، زیارت گاه های ایران از نظر هنرمعماری و شیوه های ساختمانی ویژگی های منحصربه فرد دارند. وجود کانون یا هستۀ مرکزی در هر زیارت گاه و به فراخور مقام و اهمیت هرکدام آن ها، احداث بناها و متعلقات مربوط به آن همچون رواق ها، ایوان ها، صحن ها، مدرسه های علوم دینی و احیاناً بناهای علم المنفعه مانند آب انبارو کاروانسرا و نظایر آن ها در پیرامون بنای اولیه، عامل عمدۀ به وجود آمدن چنین ویژگی هایی است. همچنین گنبدهای هرمی(کلاه درویشی) و مخروطی (که قندی) به طور کلی بر فراز زیارت گاه ها و آرامگاه های شخصیت های بزرگ در گذشته خودنمایی می کند.

پرداختن به زیارت گاه های تهران بزرگ و گورهای جداگانۀ تاریخی که ضمن آن معرفی می گردد، فرصتی است تا اندازه ای در این زمینه مطالبی نگاشته آید و علاوه بر آن از چند بابت به شرح زیر نیز مفید به نظر می رسد:

1- به لحاظ مذهبی و جلب توجه طبقات مختلف به پاس حرمت آثار گذشتۀ ملّی که جنبۀ دینی دارد.

2- از نظر تاریخی و معماری

3- جنبۀ انسانی و فرهنگ مردمی و سنت های دیرین و انجام نذرها و اطعام و غیره که در هر گوشه در این محل ها انجام می گردد.

4- کمک به حفظ محیط زیست

5- پردیس های سادۀ علمی برای تودۀ مردم

6- برگ هایی از شناسنامۀ پایتخت کشور ایران که به رغم حقیقت، گروهی آن را "شهر بی هویت" معرفی می کنند(که تصوری است کاملاً برخطا)

7- جوانب دیگری که در طول زمان بیشتر و بهتر محسوس خواهدشد که از جملۀ آن می توان به ایجاد انگیزه برای علاقمندان و دوستداران چنین موضوعاتی اشاره کرد که در دیگر شهرهای ایران نیز به چنین پژوهش هایی همّت گمارده و با استفاده از تالیفات گذشتگان در این زمینه ها منشا خدمتی بهتر گردند.

فهرست اجمالی آرامگاه ها، زیارتگاه ها و ابنیۀ موردنظر

شاید بتوان چیزی درحدود 80عنوان از این ابنیۀ تاریخی و باستانی در شهرتهران نام برد که درصورت تمایل به دسته بندی تاریخی این آثار، می توان 19 بنا را ذیل آثار "تهران قدیم در محدودۀ شاه طهماسبی"، 7 بنا را در گروه آثار "تهران در محدودۀ توسعۀ سال 1284 هجری(1246خورشیدی، 1867میلادی)" و بلاخره چیزی درحدود 49 بنا را نیز در دسته ای کلی تحت عنوان آثار "تهران بزرگ" معرفی نمود. بدین ترتیب فهرست آثار موجود به شرح ذیل می باشند.

الف) تهران قدیم در محدودۀ شاه طهماسبی

شهرتهران در هنگام آبادانی ری، قریۀ آنقدر کوچک و ناچیزی بوده است که عموماً در کتب از آن ذکری نمی کرده اند. مثلاً در تاریخ بیهقی(قرن 4 هجری) ضمن شرح اردوکشی های سلطان محمود غزنوی و پسرش سلطان مسعود از دولاب ری و محلّات قسمت شرقی تهران گردیده و علی آباد در جنوب شرقی ایستگاه راه آهن ضمیمۀ شهر شده است و قراء و آبادی های دیگر مانند طرشت و جی و بریانک نیز از محلات جدید تهران به شمار می رود.

پس از ویرانی ری در حملۀ مغول چون موقعیّت محل همیشه اقتضاء می کرده است که شهر بزرگی در این ناحیه وجود داشته باشد، ابتدا ورامین مرکزیّت یافت لکن دیری نپایئد که تهران بیشتر رونق گرفت و در قرن نهم قصبۀ بزرگی بود و در سال 960 هجری به وسیلۀ شاه طهماسب اول صفوی(930- 984 هجری) باروی آن ساخته شد و صورت شهر پیدا کرد.

از قرائن چنین برمی آید که استقرار پایتخت سلسلۀ صفویه در قزوین و سپس در اصفهان، و بی مهری شاه عباس کبیر به تهران، باعث متوقف ماندن در دوران صفویه گردیده است تا این که آقامحمّدخان قاجار در سال های اول قرن 13 هجری آن را به پایتختی برگزید و در داخل ارک آن که از آثار دوران زندیۀ بود کاخ های سلطنتی ایجاد نمود و شهر تهران روبه آبادی و وسعت رفت و در مدتی نزدیک به 200 سال به صورت کنونی رسید.

اینک به اجمال ابنیه آثار تاریخی شهر تهران را معرفی می نماییم:

1- بقعۀ سیّداسماعیل – خیابان سیروس (قدیم ترین تاریخ موجود در آن 886 هجری)

2- بقعۀ امامزاده یحیی – گذر امامزاده یحیی (895 هجری)

3- بقعۀ امامزاده زید و گور لطفعلی خان زند – بازار (902 هجری)

4- بقعۀ سیّدناصرالدین که مردم سیّدنصرالدین می گویند – خیابان خیام(993 هجری)

5- بقعۀ سیّدولی – بازار

6- امامزاده ابراهیم – گود زنبورکخانه

7- بقعۀ چهل تن – بازار

8- بقعۀ هفت تن – بازار

9- امامزاده روح الله – خیابان باب همایون

10- امامزاده نورالله – خیابان باب همایون

11- امامزاده غیبی – بازار عبّاس آباد

12- بقعۀ هفت دختران – خیابان سیروس

13- سقاخانۀ نوروزخان- [روبروی مسجد امام نرسیده به پامنار]

14- امامزاده سیّداسحاق که [آن را] چهارده معصوم هم می نامند – خیابان ناصرخسرو

15- کلیسای طاطاوس – بازار حضرتی

16- کلیسای گورک – کوچه کلیسا(درخونگاه)

17- بقعۀ پاته عطا - محلۀ کلیمیان

18- حسینیه و آرامگاه آقاسیّد آقاجان - خیابان سیروس

19- چنار نظرکرده در یک خانه واقع در کوچه صدراعظم (اگر هنوز موجود باشد) خیابان پامنار

ب) تهران در محدودۀ توسعۀ سال 1284 هجری(1246خورشیدی، 1867میلادی)"

1- آرامگاه آقا شیخ هادی نجم آبادی – خیابان شیخ هادی(رازی)

2- آرامگاه صنیع الدوله و افراد دیگر خاندان هدایت – خیابان اسلامبول

3- آرامگاه حاجی شیخ علی اصغر بروجردی و گور گروهی از مجاهدین مشروطیّت و سربازان سیلاخوری محمّدعلی شاهی- کوچه نزدیک چهارراه امیرکبیر و سیروس

4- آرامگاه سردار فیروزکوهی – خیابان آقا شیخ هادی (رازی)

5- بقعۀ سرقبر آقا (آرامگاه خاندان امام جمعه تهران) – انتهای جنوبی خیابان سیروس

6- آرامگاه صفی علیشاه – خانقاه صفی علیشاه

7- آرامگاه حاجی علی آقا(؟) طهرانی در مسجد قائم – خیابان سعدی

پ) تهران بزرگ

1- آرامگاه سه نفر از شهیدان طراز اول مشروطیّت ایران (میرزاجهانگیرخان صوراسرافیل، میرزا نصرالله ملک المتکلمین، قاضی ارادقی) – تهران – خیابان مخصوص

2- آستانۀ حضرت عبدالعظیم (ع) و امامزاده حمزه و سایر متعلقات آن ها و امامزاده طاهر با صحن ها و رواق ها و سردرها و ایوان ها(از دوران آل بویه به بعد) – شهر ری

3- امامزاده عبدالله (ع) (1274 هجری) – شهر ری

4- امامزاده ابوالحسن (ع) آب اندرمان (1275 هجری تاریخی بر زنجیر آن که از بین رفت) - شهر ری

5- بی بی زبیده(ع) (1271 هجری) – شهر ری

6- شیخ صدوق(ابن بابویه) – شهر ری

7- بی بی شهربانو (دوره های ساسانی، آل بویه، صفویۀ و قاجاریه) – شهر ری

8-امامزاده هادی(ع) مسجد ماشاءالله (شاه طهماسب اول به بعد) – شهر ری

9- سه دختران و دو برادران – شهر ری

10– باغ آرامگاه آقا سیّدمحمّدصادق طباطبایی(بقعۀ صادقیه) – شهر ری

11- جوانمردقصاب – شهر ری

12- نقاره خانه(محل آرامگاه یکی از شهریاران آل بویه) – شهر ری

13- تپه گبری(محل آرامگاه هایی از دوران آل بویه) – شهر ری

14- برج طغرل(1301 هجری) – شهر ری

15 – آرامگاه ابراهیم خوّاص – شهر ری

16- صفائیه – چشمه علی

17- بقعۀ امامزاده حسن(ع) (1276هجری) – جی علیا

18- بقعۀ امامزاده معصوم(ع) (1040هجری) – بریانک

19- زیارتگاه هفت چنار – بریانک

20- بقعۀ امامزاده عبدالله(ع) – جی

21- بقعۀ شیخ عبدالله طرشتی(954 هجری – سنگ گور) – طرشت

22- شاهزاده قاسم – طرشت

23-بقعۀ امامزاده عون علی وزین علی(ع) – پونک

24- بقعۀ علی بن محمّد ملقب به قاضی صابر (1303 هجری) و آرامگاه خاندان مستوفی الممالک (یوسف) – ونک

25 – بقعۀ معصوم صالح(ع) (986 هجری) – فره زاد

26- بقعۀ امامزاده ابوطالب (ع) – فره زاد.

27- بقعۀ سیّد محمّدرضا (مرضی) – کن

28 – امامزاده علی افطس و حسین اصغر (کابل حسین) – کن

29- امامزاده جعفر – کن

30 – امامزاده شعیب – کن

31 – بقعۀ سیّد محمّد – کن

(به احتمال زیاد در کن و سولقان زیارتگاه های دیگری هم باید وجود داشته باشد که نیازمند بررسی و فرصت مناسب است.)

32- بقعۀ امامزاده داوود (ع) (1283 هجری) – امامزاده داوود

33- بقعۀ امامزاده سیّدمحّمدولی(ع) (1284 هجری) – درکه

34- بقعۀ امامزاده مطیّب(ع) – اوین

35 – بقعۀ چندگور شخصیت های خاندان سالور – اوین

36- بقعۀ امامزاده عزیز – اوین

37 – بقعۀ امامزاده اسماعیل(ع) – قلهک

38 – گور شادروان حاجی میرزا یحیی دولت آبادی – قلهک

39 – بقعۀ امامزاده صالح (ع) (1210 هجری) – تجریش

40 – بقعۀ امامزاده قاسم (ع) (936 هجری) – امامزاده قاسم

41- بقعۀ امامزاده ابراهیم – پس قلعه

42 – بقعۀ امامزاده علی اکبر(ع) – چیزر

43 – بقعۀ امامزاده اسماعیل (ع) – چیزر

44 – گور شادروان مهدیقلی خان هدایت (حاجی مخبرالسلطنه) – درّوس

45 – بقعۀ امامزاده (سالم، ابوطالب، رضا، رحیم) پسران شیث کاظم فرزند علی بن الحسین – لویزان

46 – بقعۀ چهل تن – دولاب

47 – بقعۀ سیّده ملکه خاتون (تعمیر 1309 هجری) – دولاب

48 – بقعۀ امامزاده اهل بن علی (تعمیر 1308 هجری) – دولاب

49 – گورستان قدیمی در مشرق تهران که بخشی از آن هم برای گورستان لهستانیانی که در دوران جنگ دوّم جهانی به تهران آمدند، تخصیص داده شده و گور دکتر کلو که (D L E Cloquet) پزشک فرانسوی دربار ایران (درگذشته در 24 اکتبر 1855) هم در آنجا است.

دخیل بستن و قندیل آویختن

بستن دخیل و آویختن قندیل از سنت هایی است که ریشۀ چندهزارساله دارد. یکی از پاک ترین و بی شائبه ترین مظاهر زندگی طبقۀ ساده دل و تودۀ پاک سرشت مردم چگونگی توسّل به اماکن متبرّک و زیارتگاه ها است که به وسیلۀ افروختن شمع و بستن دخیل و آویختن قندیل و امثال آن صورت پذیر می گردد.

در زیارت گاه های بزرگ این گونه توسل ها به صورت کوبیدن ورقه های نازک طلا یا نقره به شکل دست یا چشم یا بستن قفل یا آویختن قندیل و امثال آن ظاهر می گردد و در زیارتگاه های کوچک که ضریح و محجر ندارد، میخ هایی به دیوار می کوبند و رشته های مهره و تسبیح های گلی به آن می آویزند یا این که زنجیر و بندی را از دو طرف به دیوار بقعه بند می کنند و به آن دخیلی می بندند و به همین جهت در بسیاری از زیارتگاه های محقّر که جز صورت قبر اثر دیگری وجود ندارد از این گونه بندها و دخیل ها و رشته ها زیاد دیده می شود.

مصلی ها

واژۀ مصلی که (گاهی به غلط مصلا نوشته می شود) به معنی نماز خواندن است و این نام را به بناهایی داده اند که مردم در داخل و یا خارج شهرهای شان برای خواندن نماز مخصوص روزجمعه یا نماز مخصوص عیدفطر و عیدقربان، در آن جا اجتماع می نمودند و در موارد خشکسالی و نیامدن باران نیز برای خواندن نماز مخصوص و استغاثه به درگاه خداوند و طلب باران رحمت بدانجا روی آورده و به راز و نیاز می پرداختند و در چنین موقع می گفتند مردم به مصلی رفته اند. یعنی برای طلب باران به محل منظور جهت ادای نماز مخصوص چنین موقعی روی آورده اند.

تکایا و حسینیه ها

تکیه یا حسینیه نیز به محلی گفته می شود که آئین عزاداری ماه محرم یا مراسم سوگواری برای ائمهد شیعیان در آن جا صورت می گیرد و بنایی درخور چنین مراسم برپاداشته صحن یا محوطه مناسبی جهت آن ترتیب داده اند.

زندان هارون الرشید یا آتشکده ساسانی

چنان که بارها اشاره شد، شهر تهران از لحاظ تاریخی سابقه و پیشینه کهن ندارد. لیکن گستره وسیع تهران پیشینه ای برابر با نه هزار سال دارد. منطقه جنوب تهران شهر با عظمت ری یکی از ده ها نقطه کهنسال این گستره قدیمی است. ری(راگا) معروف به «شیخ البلاد» بسیار کهنسال و باستانی است ،و از حیث قدمت با بابل و نینوا پهلو می زند، و از زمان قبل از ماد ها وجود داشته ،که در قرن ششم هجری در اثر حمله مغول ویران گردید .

در تمام حوزه اطراف قصبه حضرت عبدالعظیم و جلگه ورامین و خوار آثار زیادی از دوران های قدیم ایران و مخصوصاً ساسانی متفرق می باشد و مکرر میسیون ها و محققین فرانسوی و آلمانی و اخیرا آمریکا یی به سراغ آن ها رفته خاک های آوار و پرده های جهل را از چهره کهنسال بعضی از آن ها بر داشته اند.

بفاصله ده کیلو متری(9700 متر) در مشرق حضرت عبدالعظیم سمت چپ جاده قدیم خراسان در دامنه کوه های مسگر آباد، در میان دره تنگنایی ، یک آبادی کوچک و بی خانوار جا گرفته است ،که دارایی آن منحصر به چند مزرعه و چند صد درخت انار و انجیر به انضمام توتستان محقری می باشد. تنها نشانه این آبادی چنار های کهنسالی است ،که اطراف استخر کاشته شده، و از دور سروکله خود را به کسانی که از کنار کارخانه غنی آباد نشان می دهد.این بنا هم چون سایر آتشگاه ها که مرتفع یا در بلندی دامنه کوه ها ساخته می شده، بنا گردیده؛ به علاوه ظرافت کاری و علاقه مندی های خاصی در ساختمان بنا به کار رفته است، و شکل متقارن خشک غیر عادی که به آن داده اند، می نماید که بنیان این عمارت با علائق مذهبی و مقرارت روحانی توام بوده است.

برای رفتن به محل پس از آن که از جاده غنی آباد وارد جاده خراسان شدند اندکی بسمت جنوب می رود طرف چپ قهوه خانه کوچکی دیده می شود و از پهلوی آن کوره راهی مستقیما ً تا پای زندان می رود.

زندان هارون الرشید، بنایی با هیئت مکعب مستطیل است. ساختمان دو طبقه زندان ارتفاعی برابر با نه متر و طول و عرض مساوی 30/30*30/30متر از سنگ و گچ درحدود 1100سال قبل ساخته شده است. مرحوم حجت بلاغی فاصله زندان تا ری را دوازده کیلومتر یاد کرده است. جمعی بر این نظرند که این بنا متعلق به دوره آل بویه است، هرچند «آندره گدار»با این نظر مخلفت کرده و گفته است، ساختمان زندان از آثار سلجوقیان می باشد.

آرامگاه های بزرگان و خانقاه ها در تهران

در ادامه تعدادی از اماکن و ابنیه های یادشده که شامل آرامگاه های بزرگان و خانقاه ها و بقعه های متبرکۀ شهرتهران می شد را به اختصار معرفی می نماییم.

بنای معروف به سر قبر آقا: در قسمت جنوبی شهر تهران که آرامگاه خانوادگی خاندان امام جمعه تهران است ، مشتمل بر بنای متناسبی از دوران ناصرالدین شاه قاجاربا گنبد دو پوش کاشی کاری و حرم و رواق و ایوان عموما مزین به آینه کاری و کاشیکاری و گچبری جلب توجه می کند ، مجموعه بنا در وسط محوطه مشجری واقع گردیده بر اثر ادامه خیابان سیروس و ایجاد مستحد ثات مختلف در مجاورت بنای یاد شده از وسعت محوطه آن کاسته شده است.

آرامگاه شادروان حاجی شیخ هادی نجم آبادی: شخصیت روحانی روشنفکر و اصلاح طلب دوران ناصرالدین شاه قاجار در کنار خیابانی که بنام آن فقید در داخل شهر تهران است قرار دارد.

آرامگاه سردار محمد کریم خان فیروزکوهی منتظم الدوله: در انتهای جنوبی بنای دبستان فیروزکوهی در محل دبستان قدیمی مورخ به سال 1316 قمری ، احداثی آن مرحوم در چهار راهی محل تلاقی خیابان های شاه و آقا شیخ هادی ساخته شده آرامگاه بانی خیر آن هم در محل خود به صورتی مناسب درآمده است و نگاهداری می گردد.

آرامگاه خداندان هدایت در کنار خیابان اسلامبول: متصل و توام با مسجد نوساز آبرومند و حیاط وسیع و موسسه بهداشتی و تالار بزرگ محل آرامگاه چند نفر از افراد خاندان معروف هدایت که شادروان صنیع الدوله نیز یکی از آنها ست.

آرامگاه های چند نفر از شهدای راه مشروطیت: (شادروانان ملک المتکلمین ، قاضی ارداقی ، میرزا جهانگیر خان صوراسرافیل ، روح القدس . . .) در خیابان مخصوص در مجاورت محل بیمارستان لقمان الدوله قرار دارد.

خانقاه صفی علیشاه: محل آرامگاه آن شخصیت روحانی هم شده است، در خیابان صفی علیشاه خانقاه های متعد دیگر نیز در تهران وجود دارد که کم و بیش واجد اهمیت هنری هست، ولی به مناسبت این که قدیمی نیست، ذکر آن ها در این جا مورد پیدا نمی کند.

آرامگاه مستوفی در ونک: محل خانقاه شادروان میرزا یوسف مستوفی الممالک و در عین حال آرامگاه خاندان مستوفی برخی دوستان آن خاندانست و از محل های روحانی قابل توجه محسوب می گردد.

در تهران چار سوق بزرگ: قدیمی ترین بنای قابل توجه در راسته بازار های تهران که پس از برگزیده شدن تهران به پایتختی کشور آن را ساخته اند، چار سوق بزرگ از آثار زمان فتحعلی شاه و محمد شاه قاجار است.

بازار امیر: از آثار شادروان میرزا تقی خان امیر کبیر که به مناسبت وجود دکان های کفاشی با نام بازار کفاشان معروف است، و بسیاری مردم نام بازار امیر را به بازار مهمتر تهران که از نزدیکی انتهای خیابان ناصر خسرو شروع گشته و به چار سوق کوچک می رسد اطلاق می نمایند.

تیمچه حاجب الدوله: در وسط بازار واقع و محوطه اصلی آن دارای پوشش عظیم ضربی از شاهکار های معماری است.

تیمچه صدراعظم: در کنار خیابان ناصر خسرو قرار گرفته، و دارای پوشش عظیم ضربی مزین به قطار بندی عالی کاشیکاری است، و در سال های اخیر برای بهره برداری بیشتر تجاری سقف جدیدی در وسط آن زده ارتفاع اصلی آنرا به دو نیمه کرده بنا را به صورتی نامناسب در آورده اند.

تیمچه مهدیه: در ابتدای بازار امیر ( بازار کفاشان ) دارای پوشش عظیم ضربی و یزدی بندی عالی است

تیمچه کتاب فروش ها: کمی پائین تر از تیمچه مهدیه و شبیه آن است .

تیمچه های علاء الدوله و حاجی میرزا لطف الله و امین اقدس و قیصریه: در بازار بین چار سوق کوچک و چار سوق بزرگ نیز از نظر معماری و طاق بندی و تزئینات داخلی قابل توجه است.

سبزه میدان: میدان واقع در روبروی بانک ملی بازار که دهانه ورودی بازار امیر (یا بازار کفاشان) در وسط ضلع جنوبی آن قرار دارد.

میدان شمس العماره: روبروی سردرب شمس العماره(باب عالی)

دروازه محمدیه: بقایای دروازه ای که در سال آخر سلطنت محمد شاه قاجار( 1263هجری قمری ) در انتهای جنوبی بازار عباس آباد، نزدیک میدان معروف به پاقاپوق ( که بعدا توسعه یافته به نام میدان اعدام معروف شده است ) بنا گردید، و کاشی های جبهه بالای آن شامل نقش رستم و دیو درانبار موزه ایران باستان نگاهداری می شود.

سردرب باغ ملی: سر درب بلند و با شکوهی که در نخستین سالهای وزارت جنگ رضا شاه در مدخل میدان مشق سابق ساخته شد، و چون پس از اندک زمانی قسمت مهمی از زمین های میدان مشق برای باغ ملی تخصیص یافت ، به سر درب باغ ملی معروف گردید، و طولی نکشید، باغ ملی هم به حال خود باقی نماند، و ابنیه مختلف موسسات دولتی از قبیل وزارت امور خارجه و شهربانی کل کشور و اداره کل ثبت اسناد و موزه ایران باستان و موزه جدید البناء مجاور آن و پستخانه مرکزی و بنای اولیه شرکت ملی نفت در تهران و تعدادی خانه ها و مستغلات شخصی در آنجا احداث گشت، و سر درب مزبور بین عمارت پستخانه مرکزی و بنای قدیمی شرکت ملی نفت قرار گرفت.

عالی قاپوی تهران: در محلی که فعلا در ورودی حیاط تخت مرمر در ضلع شمالی میدان تخت مرمر قرار دارد سابقا ً سر در بسیار با شکوه زیبائی بود،که رو به میدان قدیم نقاره خانه ( میدان فعلی تخت مرمر که وزارت کشور و استانداری تهران و ادارات تبلیغات و مرزداری در کنار آن واقع است) مقرنس کاری های عالی گچ بری داشت، و از سمت حیاط تخت مرمر صحنه جنگ رستم و دیو روی کاشی با لای دیوار آن را زینت می بخشود، و مشتمل بر هشتی مجلل و اطاق های دربان و غیره بود. سر در مزبور مانند آثار فروان دیگر کاخ گلستان در دوره ناصرالدین شاه قاجار احداث گردیده به نام عالی قاپو خوانده می شد. در سال 1309 خورشیدی، آن را منهدم ساختند، و اکنون در همان محل با چند متر اختلاف مکان مدخل حیاط تخت مرمر واقع است، که دو ستون مرمری کوچک و ظریف در دو سمت آن قرار دارد.

تنها اثری که از بنای عالی قاپوی تهران باقی مانده کاشی های صحنه جنگ دیو و رستم است، که از روی همین صحنه در بالای در ارگ کریم خانی شیراز ساخته شده است، و هنگام خرابی بنای یاد شده ، آن را در انبار اداره بیوتات نگهداری کردند، و در سال 1314 خورشیدی، ضمن ساختمان ورزشگاه امجدیه در محل فعلی بالای دیوار روبروی مدخل اصلی ورزشگاه مزبور نصب نمودند. لوحه کاشی مزبور به امضای محمد قلی شیرازی و مورخ به سال 1273 قمری ، است.

نام عالی قاپو به معنی در عالی و بلند همان طور که از کلمه دوم آن بر می آید، از اصطلاحات ترکی است که در عهد صفویه بکار می برده اند و بعداً در مملکت عثمانی به جای آن اصطلاح باب عالی موسوم گردیده است.

کاخ ها و باغ های سلطنتی تهران

مهمترین کاخ سلطنتی تهران مجموعه کاخهای واقع در اطراف حیاط تخت مرمر وباغ گلستان است که ذیلاً ذکرمی گردد:

عمارت تخت مرمر: مشتمل بر ایوان بزرگ با دو ستون سنگی یک پارچه از دوران کریمخان زند، که در زمان شاهان مختلف قاجاریه تکمیل و تزئین گردیده تخت مرمری بزرگ از آثار هنری برجسته زمان فتحعلی شاه قاجار در وسط ایوان بزرگ آن نهاده شده است. نام اصلی تخت نامبرده تخت سلیمان است.

عمارت موزه سلطنتی وابنیه متصل بآن در جبهه شمالی باغ گلستان: تالار وسیع محل موزه سلطنتی به شیوه معماری ایرانی با پوشش ضربی چشمه طاقها و تالار معروف آینه ( بر فراز دهلیز ورودی اصلی کاخ ) و پلکان مجلل آینه کاری و سرسراها و دهلیز و حوضخانه بزرگ در طبقه زیرین و بطور کلی مجموعه ای از ابنیه به شیوه آمیخته مطلوبی از معماری ایرانی و اروپائی.

تالار عاج و تالار برلیان: در ضلع شمالی باغ گلستان در امتداد تالار موزه و تالار آینه به ترتیب تالار عاج و تالار برلیان قرار دارد، که مانند سایر کاخ های اطراف باغ گلستان در زمان ناصرالدینشاه ساخته شده، و از همان هم در معرض تغییر و تبدیل قرار گرفته است.

(در سال های اخیر عمارت سلطنتی تازه سازه مناسبی متصل به تالار برلیان برای پذیرائی مخصوص سران کشور های دیگر که به ایران می آیند بصورت ترکیبی از معماری جدید و تزئینات ایرانی ساخته و پرداخته شده است.)

کاخ شمس العماره در ضلع شرقی باغ گلستان: بنای بلند پنج طبقه از زمان ناصرالدین شاه قاجار که بوسیله معیر الممالک از شخصیتهای مهم آن زمان ساخته و به شهریار یا شده اهداء گشته است. از لحاظ معماری شیوه روشنی ندارد، و بوضع درهم و برهمی از معماری ایرانی و اروپائی در آمده چندان جلب توجه نمی کند ، از نظر نمای خارجی مشتمل بر نمونه های زیبای کاشیکاری بوده داخل بنا هم مزین به آینه کاری ها و گچبری های عالی است.

عمارت بادگیر: در انتهای جانب شرقی ضلع جنوبی باغ گلستان عمارت خوش طرحی ، مشتمل بر تالار بزرگ مرکزی مزین به نقاشی و گچبری و آینه کاری زیبا و دهلیزهای طرفین تالار مزبور و پله های مرمری و زیر زمین وسیع است و بواسط دارا بودن بادگیر های کاشیکاری آنرا عمارت بادگیر نامیده اند.

تالار الماس: در وسط ضلع جنوبی باغ گلستان واقع گردیده ، مشتمل بر تا لار بزرگی است ، که جبهه اصلی آن رو به باغ قرار دارد و دو جانب آن پلکان و کفش کن و دهلیز ترتیب داده اند و طبقه پائین آن هم زیر زمین است. به طور کلی نقشه تالار الماس را کاملا ً به شیوه معماری عهد زندیه ترتیب داده اند، جز آن که زیر زمین مناسب با وضع اقلیمی تهران نیز در آن منظور گردیده است.

کاخ ابیض: در انتهای جنوبی ضلع غربی باغ گلستان ساخته شده، شیوه معماری آن تقریبا اروپائی با سرسرا و پلکان های بزرگ مرمری و از اره های داخلی آن ها از کاشی است. تالار بزرگ آن مزین به تابلوهای تصاویر شهریاران قاجار و سلاطین و فرمانروايان همسایه ایران معاصر ناصر الدین شاه است.

کاخ های سلطنتی دیگر که بیرون از مجموعه کاخ های گلستان است، بشرح زیر معرفی می گردد:

کاخ صاحبقرانیه (نیاوران): مشتمل بر تالار بزرگ جهان نما ، که مزین به آینه کاری بسیار عالی است، و حوضخانه بزرگ در طبقه زیرین تالار و سرسراها و پلکان ها و تا لار های مختلف و به طور کلی یکی از مهمترین کاخ های سلطنتی دوران قاجاریه بشمار می رود، و بتازگی کاخ مجلل دیگری در گوشه شمال شرقی محوطه وسیع کاخ صاحبقرانیه ساخته اند ، که در عین رعایت اصول معماری امروزی مزین به کاشیکاری های اصیل ایرانی ، مخصوصاً همانند مسجد کبود تبریز است.

کاخ سلطنت آباد: باغ بسیار بزرگ و کاخ های متعدد که در زمان ناصرالدین شاه در جلگه شرقی رستم آباد ، ساخته شد ، و به سال 1305 هجری پایان یافت، و دارای عمارت های متعدد و استخر بزرگ و آب نما ها و غیره بود. آنچه از کاخ های قدیم آن باقی مانده عبارتست از؛ بنای مرکزی کلاه فرنگی مشتمل بر عمارت دو طبقه و سرسرای وسیع و حوضخانه مرکزی مزین به گچبری های عالی و برج چهار طبقه خوابگاه متصل به تالار زیبا و حوضخانه طبقه زیرین آن که کاشیکاری عالی در قسمت های مختلف داخل و خارج آن بکار رفته است. بقیه بنا ها و استخر و تمام محوطه باغ سلطنت آباد بر اثر تاسیس و توسعه کارخانه های مهمات سازی ارتش به صورت فعلی تغییر یافته است.

حوضخانه باغ قدیم نگارستان در تهران: بنای هشت گوش با شاه نشین های شیوه عهده زندیه از بقایای آنچه در باغ نگارستان در عهد فتحعلیشاه و محمد شاه قاجار ساخته بودند ، مزین به گچبری های عالی که فعلا ً محل موزه هنرهای ملی در وزارت فرهنگ و هنر بوده، و فاجعه خفه کردن میرزا ابوالقاسم قائم مقام در آنجا رخ داده است .

کاخ فیروزه در جانب شرقی خارج تهران: به مسافت قریب 7 کیلومتری مشرق از حد سابق شهر تهران که از محل فعلی میدان ژاله محسوب می شود. کاخ کوچک زیبائی مشتمل بر تالار بزرگ مرکزی و اطاق های جوانب آن و ایوانی با یک ردیف ستون گرداگرد کاخ در کنار استخر آب و محوطه مشجر در زمان ناصرالدین شاه ساخته بودند، که محل استراحت و نهار خوری آن پادشاه و شاهان بعدی در هنگام تفرج و شکار بود، و از نظر کاشیکاری داخلی و شیوه معماری اثر هنری جالب توجهی به شمار می رود ، قصر فیروزه خوانده می شد . از سی سال پیش محل یاد شده را به ملکیت و اختیار زردشتیان تهران گذارده اند، و قسمتی از محوطه آن برای گورستان و بنای قدیمی جهت اجتماعات و تشریفات مناسب استفاده شده خانه ها و تاسیسات آموزشی و فرهنگی دیگر هم در آنجا ساخته اند، و بدین ترتیب مرکزی برای انجام آیین های مذهبی و امور فرهنگی زرتشتیان تهران گردیده است.

موخره

گستردگی بیش از حد موضوعات و مطالبی که می بایست در ذیل همین موضوع خاص"آثار و ابنیۀ مذهبی تهران قدیم (طهران)" به آن بپردازیم موجب پراکندگی این چنینی این مطلب گردید. با این وجود هدف از نوشتن موخره بر این یادداشت، تذکر این مهم است که درحقیقت بحث درخصوص موضوع یادشده تازه از این جا آغاز شده و بنابراین در روزهای آینده سعی خواهیم نمود با بخش بندی موضوعی مطالب مرتبط و رعایت حوصلۀ این نشریۀ خبری-تحلیلی و مخاطب خاص آن، بحث درخصوص آثار و ابنیۀ تاریخی و مذهبی تهران قدیم را ادامه داده به منزل برسانیم.