منزلگاه چهارم: بادگیر؛ پدیده ای سهل ممتنع در معماری اصیل ایران
به گزارش بولتن نیوز، ازجمله پدیده های چشمگیر در ساختمان های روزگاران گذشته ایران «بادگیر» است که مخصوصاً در شهر ها و آبادی های کرانه های کویر و دشت و هامون های بادخیز، بر فراز ساختمان ها دیده می شود و برخی اشخاص آنرا بیش از فایده تهویه، از جنبه تزیینی مهم می پندارند؛ ولی حقیقت این است که در عین زیبایی و زینت بخشودن به ساختمان، نقش بس موثر و ارزنده در چگونگی تهویه فضای درونی ساختمان ها و خنک کردن سرداب ها و آب انبار ها دارد.
چگونگی ساختمان و کار بادگیر
چگونگی استفاده از عامل باد در بادگیر ها بدین ترتیب است که بنا های برج مانند باریک و بلند چهار پهلو یا احیاناً هشت پهلو بر فراز بام ساختمان احداث می کنند و قسمت بالای بنای نامبرده را در چهار سمت، گشاده و باز می گذارند. بالای دهانه های چهارگانه یا احیانا هشت گانه، رو به آسمان، بسته است ولی پایین آن به طرف داخل بنا تا درون ساختمان یا آب انبار یا سرداب باز و آزاد است. در عین حال داخل بنای برج مانند را به وسیله تیغه ها و پره های آجری مورب به چهار قسمت تقسیم می کنند؛ به طوریکه در فضای بالای بنای نامبرده، باد از هر سو بوزد، به درون دهانه همان سو وارد می گردد و بر اثر اینکه تیغه ها و پره های مورب و مجرا ها در داخل بادگیر رو به پایین ادامه دارد، کشش باد هم به سمت پایین ادامه پیدا می کند و باد از هوای آزاد بالا به درون ساختمان می رسد و از سوی دیگر هوا بیرون می رود و این امر باعث وزش باد و جابجا گشتن هوای فضای داخل ساختمان می شود.
3- نسل های مختف بادگیر
3-1- بادگیر های یک سویه
با مختصر بررسی بادگیر ها در بنا های گوناگون می توان دریافت که بادگیر های موجود کنونی در مرحله های نخستین، به صورت ساده تر از آنچه اکنون مورد اطلاع و آشنایی است ساخته می شد؛ بدین معنی که هر بادگیر تنها از یک سو دارای دهانه ای باز در بالا بود و موضوع تقسیم بندی داخل بادگیر و ترتیب پره در میان نمی آمد بلکه تمام فضای درون بادگیر همچون یک هواکش، یکسره بود. برای تهویه فضای داخل آب انبار، بر فراز آن دو یا سه یا چهار بادگیر احداث می کردند و هر بادگیر رو به یک جانب، دارای دهانه باز و سه طرف دیگر آن بسته بود و دهانه باز در هر بادگیر در جهتی غیر از جهت باز سایر بادگیر ها قرار داشت و در نتیجه از هر جانب که باد می وزید، وزش و جریان باد از یک یا دو بادگیر، به فضای درون بنا راه می یافت و طبعاً در قبال وزش باد به داخل بنا به همان اندازه، هوای درونی ساختمان از دو یا سه بادگیر دیگر به بیرون سوق داده می شد و بدین ترتیب هوای داخل ساختمان تعویض می گردید. استادان معمار، چنین بادگیر هایی را به اصطلاح، «بده و بستان» می نامند.
با ملاحظه و بررسی بادگیر های موجود در بنا های دوران های مختلف تاریخی می توان باور داشت که قدیمی ترین و ابتدایی ترین بادگیر های باقی مانده با دهانه های یک جانبه حداقل از دوران صفویه بر جا مانده است؛ ولی پیشینه احداث بادگیر به چند سده پیش از دوران صفویه می رسد؛ چنانچه در کتاب «تاریخ جدید یزد» تالیف احمد بن حسین بن علی الکاتب از آثار نیمه دوم سده نهم هجری ضمن شرح بنا های شاهان آل مظفر و تیموریان که در سده های هشتم و نهم هجری در یزد ساخته و پرداخته شده است، مکرر به احداث بادگیر های رفیع اشاره رفته است. گهگاه در اشعاری هم که به مناسبت ایجاد ساختمان هایی در آن زمان سروده اند و در همان کتاب مندرج است ذکر بادگیر به میان می آید.
مقطع بادگیر چهارسویه
سمت راست: مقطع عمودی بادگیر چهارسویه؛
سمت چپ: مقطع افقی بادگیر چهارسویه؛ این بادگیر ها نقش چهار بادگیر را ایفا می کنند و با ورود باد از یک سو و وارد شدن به ساختمان، هوا از سو های دیگر خارج می شود.
3-2- بادگیر های چند سویه
پس از این مرحله، وضع بادگیر ها تکامل مختصری پدا کرد و آن بدین صورت بوده است که هر بادگیر در بالا از چهار سو دارای دهانه باز بود و تیغه های مورب عمودی و متقاطع در طول بادگیر احداث می کردند و در نتیجه، هر بادگیر نقش چهار بادگیر را که در هر سمت دهانه ای داشته باشد ایفا می نمود.
کمی پس از زمان احداث بادگیر های یک طرفه، باز از همان دوران صفویه، بادگیر های مرحله دوم که هر بادگیر در هر سمت دارای دهانه ای بوده است را می توان ملاحظه و بررسی نمود.
3-3- بادگیر های چند سویه تیغه دار
مرحله بعدی چنین بود که در دهانه های چهار سوی هر بادگیر، تیغه های عمودی متعدد و موازی یکدیگر ترتیب می دادند و این عمل از طرفی موجب تنظیم بهتر فشار باد و از طرف دیگر به زیبایی نمای بادگیر منجر می گشت.
پس از دوره صفویه و به احتمال بیشتر از زمان فتحعلی شاه قاجار، بادگیر های زیبا که هر جانب آن به وسیله پره هایی چند تقسیم بندی شده و هیئت و ترکیب تزیینی قابل توجه داشتند معمول گردید.
3-4- بادگیر های دو اشکوبه ای
آخرین مرحله تکامل بادگیر ها را باید بادگیر دو مرتبه ای یا دو اشکوبه ای دانست و آن بدین گونه است که یک بادگیر بزرگ با دهانه و تیغه ها و پره های معمولی در هر چهار سمت، احداث می کردند و قسمت وسط آنرا جدا از هر چهار سمت، به صورت مستقل، به ارتفاع بیشتری بالا می بردند و در حقیقت بادگیر باریکی از وسط بادگیر ستبر و بزرگ، به جانب آسمان به ارتفاع یکی دو متر یا بیشتر، افزون از سایر قسمت های بادگیر بر می افراشتند؛ به طوریکه اگر فرضاً تیغه های بادگیر مرکزی فرو می ریخت، آسیبی به بادگیر بزرگ چهارپهلوی آن وارد نمی آمد و همچنین چنانکه هر بخش بادگیر بزرگ لطمه ای می دید به بادگیر باریک مرکزی ارتباطی پیدا نمی کرد.
خانه آقازاده
یکی از مشخص ترین و زیباترین چنین بادگیر هایی را نگارنده در ابرقو بر فراز صفه تالار خانه ای به نام خانه آقازاده دیدم.
عکس قدیمی و جدید بادگیر دو اشکوبه ای یا دو طبقه ای خانه آقا زاده در ابرقو در یزد؛ قدمت بنا مربوط به دوران قاجار می باشد.
عمارت هشتی یا دیوان خانه باغ دولت آباد
حوضخانه عمارت مثمن، هشتی یا دیوانخانه باغ دولت آباد در یزد مربوط به اواخر دوره افشار و اوایل زندیه؛ اطاق زیر بادگیر در یکی از اطاق های دور این حوض خانه قرار دارد؛ با بستن در آن اطاق جلوی باد را می گرفته اند و با باز یا بسته نمودن سایر در ها باد را به اطاقی که مد نظر بوده می رسانده اند؛ زیر خود بادگیر هم حوضی قرار دارد.
عکاس: محمد مصباحیان، سید محمد حسین علایی یزدی
مجرای بادگیر، رسیدن باد به ساختمان و چگونگی تنظیم آن
اکنون به ذکر این نکته بپردازیم که محل رسیدن باد از راه بادگیر به درون بنا را چگونه ترتیب می دادند.
برای بهره مندی از نسیم و وزش باد، به طور کلی دهانه هایی ساده در کنار سقف یا در محل مناسبی از دیوار احداث می شد؛ چنانکه در خانه ها و سرداب ها و آب انبار ها و کاروانسرا های داخل و خارج شهر های کنار کویر اینگونه دهانه ها در محل پیوستگی بادگیر به کنار پوشش گنبد در سقف شاه نشین یا بدنه دیوار وجود دارد. در مسجد آقا در شهر کاشان، بر بدنه افقی بالای قسمت وسط محراب، روزنه ای به اندازه یک طاقچه کوچک وجود دارد که بادگیر بدان منتهی می گردد و از آنجا باد به درون محراب می وزد.
در زیرزمین های بزرگ خانه های قدیم، جلوی دهانه محل وزیدن باد به درون زیرزمین، غالباً پنجره های مشبک کاشی نصب می نمودند و بدین وسیله چنین دهانه و روزنه ای را از صورت ساده و ناهماهنگ با ازاره و قسمت های دیگر زیرزمین، بیرون می آوردند.
در بعضی خانه های بزرگ، در محل ارتباط سرداب یا اطاق به بادگیر، دریچه چوبی یا پنجره کاشی مشبک ترتیب می دادند و چنانکه باد به صورت نسیم می وزید پنجره مشبک طبعاً بهتر و مفیدتر بود و در صورتیکه شدت وزش باد بیش از حد اعتدال باشد، دریچه و در مناسب تر است که بتوان آنرا باز و بسته نمود.
بنای استانداری یزد، سرای قدیمی خوش طرح و زیبا و استواری است که حوضخانه بزرگی دارد و بادگیر آن به یکی از اطاق های گوشه حوضخانه مربوط می شود. اطاق نامبرده مانند اطاق های گوشه های دیگر حوضخانه دارای در و پیکر چوبی است که هنگام لزوم باز و بسته می شود. شدت بادی که از بادگیر به درون اطاق زیر آن می وزد آنچنان زیاد است که عموماً مجبور هستند در آن اطاق که رو به حوضخانه است را ببندند و یقیناً نظیر چنین بادگیر و اطاق و سرداب هایی در خانه های دیگر یزد و سایر شهر ها و آبادی های کنار کویر وجود دارد.
بادگیر دو طبقه ای بلند و زیبای ابرقو، بر فراز شاه نشین تالار بزرگ پایین آن، در خانه معروف به خانه آقازاده قرار دارد. کیفیت ارتباط آن با فضای تالار بدین گونه است که بر سقف شاه نشین، دریچه های چهاگوش متعدد ترتیب داده اند و هر دریچه درست زیر یکی از مجرا ها یا کانال های بادگیر واقع شده است و طبعاً دریچه های مرکزی به مجرا های بادگیر وسط که به شرح سابق الذکر، یک طبقه از بادگیر ستبر پیرامون آن بلندتر است مربوط می گردد و دریچه ها طوری است که به وسیله یک چوب بلند با قلاب انتهای آن می توان چفت و بست هر دریچه را باز نمود و بدین طریق هر موقع و هر اندازه بخواهند، راه وزش باد را به درون تالار می گشایند و هنگامی هم که هوا مساعد نباشد و نیازی به وزش باد احساس نگردد به وسیله همان چوب و قلاب آن، همگی دریچه ها را می بندند. طبعاً در چنین وضعی پشت هر دریچه خاشاک و مواد زایدی که داخل بادگیر می شود جمع می گردد که گاهگاه ضمن باز کردن دریچه ها، به نحو مناسب آن ها را می زدایند و پاکیزه می کنند.
بادگیر خانه آقازاده
ترک ها و دهانه بادگیر دو اشکوبه ای و کلاه فرنگی خانه آقا زاده در ابرقو در استان یزد.
دهانه و ترک های بادگیر
آخرین نکته ای که مناسب می بینم درباره بادگیر بدان اشاره نمایم، توجه به قسمت بالای بادگیر است یعنی همانجایی که ترک ها و دهانه های آنرا احداث می کنند.
شاید برخی چنن پندارند که ترتیب محل بالای بادگیر برای احداث دهانه های آن بستگی به نظر استاد سازنده یا صاحب آن دارد و کاری سهل و ساده بوده و تابع قاعده مشخصی نیست؛ ولی حقیقت امر این است که این، امری است ممتنع؛ بدین معنی که اگر بدون در نظر گرفتن چگونگی وزش باد هر محل، دهانه های بادگیر ساخته شود، نه تنها نتیجه مطلوب به دست نمی آید بلکه تنها خاک و غبار و خاشاک از راه بادگیر به درون ساختمان فرو می ریزد، بدون اینکه اثری از نظر تهویه یا خنک کردن هوا داشته باشد.
همانطور که استادان آشنا به فن احداث قنات می دانند کدام زمین را برای کندن مادرچاه قنات برگزینند، استادان سازنده بادگیر هم به وسیله بالا رفتن از نردبام های دوطرفه بلند و به کار بردن لاله های گوش خود جهت احساس و آزمایش چگونگی وزش باد و نسیم هوا در بالای محلی که مورد نظرشان هست، بلندی لازم را جهت انجام منظور در می یابند و بادگیر را به گونه ای می سازند که دهانه های بالای آن در همان جایگاه و همان بلندی احداث گردد.
سخن آخر
در روزگار کنونی، با فراهم بودن وسایل تهویه امروزی، تبعاً چنین بادگیر هایی به صورت سابق، به ویژه در شهر ها، مورد پیدا نمی کند ولی با پیروی از آنچه در گذشته برای ترتیب گذرگاه های باد در درون ساختمان ها انجام می گرفت، می توان مجرای تهویه را به وضعی پنهان و ناپیدا در دل دیوار ها پیش بینی نمود و از احداث مجرا های فلزی نازیبا بر جبهه ساختمان ها احتراز کرد.
درپایان لازم به ذکر است که مطالب بالا بنابر کتاب"آثار تاریخی طهران"(مجلد دهم از مجموعه گنجینه ایران 10) و نیز كتاب "يزدنامه" نوشته شده و گردآوری شده توسط "ايرج افشار" تهیه گردیده است.
شما می توانید مطالب و تصاویر خود را به آدرس زیر ارسال فرمایید.
bultannews@gmail.com
