منزلگاه هفدهم: مختصری از تاريخ اقوام باستانی آذربايجان

1- از رود ارس تا كوه های آورين داغ و قراداغ نواحی قوتور و خوی و مرند كه در زمان قديم يك ناحيه را تشكيل می داد و آشوريان در كتيبه های خود آن را(سان گی بوتو) خوانده اند از قرن نهم تا پايان قرن هشتم ق.م جزو كشور اورارتو بود. سان گی بوتو جلگه ای سرسبز و حاصلخيز به شمار می رفت در عهد باستان كاملاً پوشيده از جنگل های انبوه بود.

2- درۀ رود قره سو كه شعبه جنوبی ارس است در ابتدا معلوم نيست در دست چه قومی بود ولی بعدها كادوسيان(اهالی قديم تالش) در آنجا ساكن شدند.

3- حوزۀ درياچۀ اروميه به چهار ناحيه فرعی تقسيم می شد:

الف) كرانۀ غربی درياچۀ اروميه: اين ناحيه در قديم گيلزان نام داشت و در قرن نهم پيش از ميلاد بخش مستقلي بود و ظاهرا بعدها جزو اورارتو يا ماننا شد و يا بين آن دو تقسيم گشت.
ب) كرانۀ جنوبی درياچۀ اروميه و حوزۀ رود جغتو: اين ناحيه در قرن نهم به نام (زاموآ)ی داخلی موسوم بود و به چندين واحد مستقل سياسی از قبيل حارناHarrana- مانناManna- مسیMessi و غيره تقسيم می شد، بعدها در اين ناحيه دولت ماننا تشكيل شد.

از قرن هفتم ق.م آن ناحيه را می توان مركز اقتصادی ماد شمرد.

ج) كرانه شرقی درياچه اروميه نيز جزو كشور ماننا بود.

د) كرانه شمال يعنی دره رود آجی چای و ناحيه تبريز كنونی، ظاهراً مستقل بود. در اين جا قبيله ای به نام داليان زندگی می كردند.

هوريان
 
هوری ها در حدود 1700سال پیش از میلاد در همۀ ارمنستان، و از هزارۀ سوم قبل از میلاد در ناحیۀ وان حکومت داشتند. آنان در هزارۀ دوم به طرف سوریه و فلسطین رانده شدند و تحت فشار اقوام سامی قرار گرفتند. ایشان در هزاره ی اول پیش از میلاد فقط دذ مغرب و جنوب دریاچه ی وان مستقر بودند. ایشان بر اثر مجاورت با اورارتوها بسیار مخلوط شدند.

خدایان اصلی در بین هوری ها: تشوب، رب النوع رعد و زن اوهیبا ربه النوع خورشید بود. هوری ها نه از نژاد سامی ها بودند و نه از نژاد آریایی، بلکه از نژاد مخصوصی که آسیایی خوانده می شوند به شمار می رفتند.


لولوبيان
اين قوم در بخش وسيعی از قسمت عليای رود دياله قرارگرفته تا درياچه اروميه حتی فراتر شمال غربی آن را اشغال كرده بودند. اين قوم از اقوام آسيايی نژاد بوده است با عيلامی های قرابت داشتند، ايشان ملتی كوهستانی در شمال كوه های زاگرس بودند، آنان را زاموآ می ناميدند. گويند گرجی ها از نژاد لولوبی هستند. در هزارۀ دوم قبل از ميلاد كشور مقتدری را كه با آشوری ها دائم در جنگ بود، تشكيل دادند. از قرن نهم پيش از ميلاد ديگر نامی از آنان نيست.

كوتيان
اصطلاح كوتی(گوتی) در هزارۀ سوم و دوم ق.م به يك گروه نژادی اطلاق شده كه در مشرق و شمال غربی لولبيان و احتمالاً در آذربايجان كنونی ايران و كردستان زندگی می كردند، كوتی ها زبان مستقلی داشتند.

از مطالعۀ هنر مادی و هخامنشی به این نتیجه می توان رسید که مادها پیش از آن که تحت تاثیر بابل و آشور قرار بگیرند، تحت تاثیر عمیق دو قوم لولوبی و گوتی واقع شده اند. دلیل آن پیدا شدن دو نقش برجسته از دو قوم ذکر شده در سرزمین ماد، یعنی نقش«آنو بانی نی»، پادشاه لولوبیان در سرپل ذهاب و نقش برجستۀ«هورین شیخ خان» در همان جاست که معلوم می سازد، قوم لولوبی و کوتی در نیمۀ هزارۀ سوم قبل از میلاد در اقوام ایرانی تاثیر زیادی به جا گذاشته اند.
 

قوم ماننا

حكومت ماننا در آغازه هزارۀ اول پيش از ميلاد يكی از كوچكترين تشكيلات دولتی لولوبی و كوتی بود و جدا از اتحاديه قبايلی كه در قرن نهم پيش از ميلاد در نواحی جنوب غربی پديد آمده و اتحاديه قبايل ماد ناميده می شدند، وجود داشت.

زبان نواحی كنونی آذربايجان و كردستان ايران از قرن هفتم ق.م زبان های غيرايرانی بود و ساكنان آن نقاط به زبان های لولبی و كوتی و منانی گفتگو می كردند.

قوم اورارتو
مردم اورارتو يا ارارات قومی بودند كه از سدۀ نهم تا هفتم پيش از ميلاد مسيح در ارمنستان كنونی و قسمتی از آناطولی شرقی و آذربايجان و قفقاز سلطنت داشتند. قلمرو دولت ايشان از مشرق به مغرب حوزۀ رود كورا و ارس تا ملتقای دو شعبه از رود فرات و از شمال به جنوب سرزمين های بين درياچه گوگچه و اروميه بود و درياچه وان درميان كشور اورارتو قرارداشت مردم اورارتو برخلاف آشوريان قومی آبادگر و سازنده بودند و در احداث قنوات و حفر نهرها و كشاورزی و تبديل زمين های باير به داير سخت چيره دست بودند. به علاوه آنان از فلزكاران ماهر دنيای باستان به شمار می رفتند.

آذربايجان در زمان پادشاهان ماد
مادها در آغاز قرن هفتم تا پايان قرن هشتم قبل از ميلاد دولت ماد را تاسيس كردند. كشور ماد را به ماد بزرگ و ماد كوچك قسمت كرده اند.

ماد بزرگ شامل ری و عراق عجم تا حدود كردستان و كوه های زاگرس می شد و مادكوچك شامل آذربايجان می شد. مادها تا اواخر قرن هفتم پيش از ميلاد در آذربايجان قدرتی نداشتند. پس از سال 612 ق.م كه سال سقوط آشور به دست ماد است، مادها توانستند قدرت خود را بر تمام قسمت های ايران به ويژه آذربايجان تا ماورای رود ارس بسط دادند. اين دو ماد با اين كه تقريبا يك نژاد بودند ولی هر يك سرنوشت ديگری داشتند و غالباً درطول تاريخ دو واحد متمايز به شمار می رفتند.

ابتدا فرماندهی مادها با اكسودات بوده و از 328ق.م فرماندهی مادكوچك توسط اسكندر به آتروپات(آتورپات) واگذار گرديده است. آتروپات جهت استحكام پايه های حكومت خود دخترش را به پرديكاس سردار مقتدر اسكندر داد. پس از مرگ اسكندر و مرگ پرديكاس می توان گفت كه آذربايجان به صورت دولت مستقلی درآمد. با توجه به اينكه اتورپات از خاندان روحانی بود و آتورپات به معنی نگهبان آتش به علاوه گان به معنی مكان می باشد و در كل يعنی جايگاه نگهبان آتش و از اين به بعد منطقه مادكوچك به آتورپاتگان و آذربايجان ناميده شد. تا مدت ها پايتخت آن شهر گنزگ يا شيز در نزديكی تكاب و مياندوآب بوده است.

ورود اسلام
اتورپاتكان پس از خاندان اتروپات به حكومت اشكانی رسيد. پس از آن به ساسانيان رسيد. پس از شكست ساسانيان از اعراب در جنگ نهاوند به دست مغيره بن شعبه تازيك گشوده شد و سيل اعراب به ايران و آذربايجان سرازير شد و زبان عربی يكی از زبان های رايج آذربايجان گشت. تا اينكه بابك خرمدين قيام كرد اين قيام 22 سال به طول انجاميد در اين 22 سال چندين لشكر خليفه را شكست داد و در نهايت در سال 223 ق.م دستگير و به دار آويخته شد.

پس از فتح آذربايجان به دست اعراب قبايل عرب از بصره و كوفه و شام و يمن برای سكونت بدانجا روی آوردند و زمين های وسيعی را خريدند و كشاورزان آن را رعيت خود ساختند. ورثان،به هنگام آمدن اعراب پلی بود بر رود ارس و مروان محمد اموی زمين های مجاور آن را آباد كرد و بارويی بر آن كشيد اين شهر پس از زوال دولت بنی اميه به خاندان عباسی تعلق يافت و زبيده دختر جعفربن منصور مالك آن شد.


مرند به هنگام آمدن مسلمانان قريه كوچكی بود و شهرت و اعتبار آن از زمان محمدبن بعيث كه در آن جا آبادی ها كرده و كاخ ها ساخته بود، آغاز می شود. شهرهای آذربايجان ظاهراً به هنگام فتح اردبيل-اروميه و شيز بوده اند و بقيه شهرك هايی بيش نبوده اند.