درنگی بر جنبه های اعجاز قرآن کریم

به گزارش بولتن نیوز، دکتر محمد جواد گودینی نویسنده، مترجم و پژوهشگر علوم اسلامی نوشت: قرآن کریم همچون چراغی روشن، رهنوردان طریق حقیقت را رهنمون ساخته و بسان خورشیدی فروزنده نورافشانی می کند. این کتاب آسمانی «شفاءٌ و رحمةٌ للمؤمنین» بوده که تشنه کامان معنویت را از دریای بی پایان معارف خویش سیراب می سازد. در طول چهارده قرن گذشته، کتابهای بسیاری در مورد علوم قرآن کریم (تاریخ قرآن، قرائت، تفسیر، بلاغت، صرف ونحو، آیات الأحکام، قصص القرآن و...) توسط دانشمندان کشورهای مختلف اسلامی حتی غیر اسلامی نگاشته شده است؛ ولی هنوز پس از گذشت چندین قرن از نزول آن، لطافت، تازگی، طراوت و زیبایی قرآن کریم قابل مشاهده است. (گفتاری درباره اعجاز قرآن، ص6)
قرآن هم چون اقیانوسی بیکران است که هرکس در خور فهم و توان خویش جرعه ای از آن بیرون می کشد، اما آب اقیانوس را با بهره برداری دیگران پایانی نیست و نمی توان به ژرفای آن رسید. هنوز هم مروارید های درخشان فراوانی در آن کتاب آسمانی وجود دارد که دست هیچ انسانی ـ با وجود تمامی زحماتی که طی این دوران طولانی چهارده قرن کشیده شده است ـ بدان نرسیده است.
قرآن آرامش جان مؤمنین وشفای دردهای روحی و دغدغه های ذهنی اهل تقوا است: "ونُنَزّل مِن القرآنِ ما هُو شفاءٌ و رحمةٌ للمؤمنینَ و لا یَزیدُ الظالمینَ إلاّ خَساراًّ". (سوره اسرار آیه ی 82)
روایت است که رسول خدا(ص) فرمود: در آینده ی نزدیک، فتنه ای در پیش خواهد بود. برخی گفتند: راه برون رفت از آن چیست؟
پیامبر خدا(ص) فرمود: "کتاب خدا [قرآن] که در آن خبر پیشینیان و آنچه در آینده روی خواهد داد، وجود دارد و حُکم میانتان نیز در آن است. [قرآن] سخنی جدا کننده است که شوخی در آن راه ندارد و هر ستمگری که آن را ترک گوید، خداوند او را هلاک خواهد کرد و هر آن کس هدایت را در غیر آن بجوید، خداوند او را گمراه می کند [و راه به جایی نمی برد]. قرآن ریسمان مستحکم خداوند، ذکری حکیم و راه مستقیم الهی است". (کنز العمال فی سنن الأقوال و الأفعال، ج1 ص112)

وصی پیامبر اسلام(ص) و قرآن ناطق و نخستین مفسر کلام وحی (پس از پیامبر«ص») امیر مومنان علی بن أبی طالب(ع) نیز در عبارتی کوتاه، بزرگی و عمق معارف قرآن و شگفتی های این کتاب والا را این گونه تبیین فرموده است:
"القرآنُ ظاهِرُهُ أنیقٌ و باطنُهُ عمیقٌ لا تُفنَی عَجائبُه و لا تَنقضِي غرائبُه". (مجمع البیان ج1 ص74)
ترجمه: "قرآن، ظاهری زیبا [و آراسته] و باطنی عمیق و ژرف دارد. شگفتی ها و نکات عجیب [و حیرت آور] آن را پایانی نیست".
از امام ششم حضرت کشاف الحقائق جعفر بن محمد الصادق(ع) نیز روایت است که در توصیف قرآن کریم چنین فرمود:
"خداوند عزیز و جبار کتاب خود را بر شما فرو فرستاد و آن سخنی راست بوده و اخبار پیشینیان و آیندگان شما و خبر آسمان و زمین در آن است و اگر کسی شما را از آن با خبر سازد، موجب شگفتی تان خواهد شد". (الکافی، ج 4 ص59)
قرآن سخنی برخوردار از اعجاز بوده و از سوی خداوند بلند مرتبه برای هدایت بشریت نازل گردیده و مخاطب این کتاب آسمانی، همه ی جهان بشر است و هرگز محدود به جغرافیا، قوم، نژاد، زمان مخصوص نمی گردد؛ بلکه برای همه ی بشریت فرو فرستاده شده است.
با گذشت بیش از چهاره قرن از تحدّی قرآن کریم (هم آورد طلبی قرآن کریم) به آوردن کتابی یا سوره ای مشابه قرآن، هنوز کسی نتوانسته است (و پس از این نیز نخواهند توانست) همانند قرآن آورده و تمامی کسانی که وارد این راه شدند و ادعا کردند کلامی همچون قرآن بر زبانشان جاری شده است، مورد بی مهری قرار گرفته و سخنانشان جدی تلقی نگردید. (اشاره به جریان تاریخی مدعیان دروغین پیامبری همانند مُسَیلمه ی کذاب که سخنانی سخیف را وحی دانسته و کوشید با آن سخنان کوتاه و کم ارزش، به مقابله با قرآن برخیزد؛ اما تنها رسوایی نصیبش گردید).
قرآن کریم از هماهنگی، زیبایی لفظی و ادبی شگفت آوری برخوردار است و شاعران بلند آوازه ی جهان عرب و همچنین کارشناسان ادبیات عربی در طول تاریخ به عظمت آن اعتراف داشته و به بی مانندی آن اقرار نمودند. به طور نمونه، "ولید بن مغیره مخزومی" که از صنادید شرک و بت پرستان قریش و دشمنان پیامبر اسلام(ص) محسوب می گردید، هنگامی که آیاتی چند از قرآن کریم را از زبان پیامبر اکرم (ص) شنید، این سخن حیرت آور آن چنان تاثیری بر جان وی برجای نهاد که (با وجود دشمنی اش با اسلام) نتوانست از اقرار به بزرگی و برتری کلام وحی، خودداری کرده و چنین اظهار داشت: "والله ما شبیهُ الذی یَقولُ شَیئاً مِن هذا . و اللهِ إنّ لقولَهُ الذِي یَقولُ لَحلاوةٌ و إن عَلَیه لَطَلاوَةٌ و إنه لمُثمرٌ أعلاه مُغدِقٌ أسفَلَه و إنه لیَعلُو و لا یُعلَی عَلَیه". (الموجز فی تاریخ البلاغة ص33)
ترجمه: "به خدا سوگند، این سخن [آیات قرآن] به هیچ سخن دیگری مانند نیست و در آن شیرینی، زیبایی و نشاطی است [بی مانند] و آن سخنی پخته و والایی است که دیگر سخنان را به زیر می کشد. [قرآن کریم] سخنی برتر از هر سخن دیگر است که چیزی بر آن برتری نخواهد جست".
بدیهی است که گفتار ولید بن مغیره با وجود دشمنی و ستیز شدیدی که نسبت به اسلام و پیامبر گرامی (ص) داشت، نه سخنی از روی خشم بلکه از سر درک عمیق وی از آیات قرآن است و زیبایی و رسایی آیات قرآن چنان در اعماق وجودش اثرگذار بود که ناخودآگاه این جملات را اظهار داشت که موجب دل سردی و ناامیدی همراهان و دوستان مشرکش گردید و پس از اصرار فراوان همراهان مبنی بر این که «سخنی بگو که خویشانت را خوشنود سازی»، پس از تفکری طولانی مدت، اعلام داشت: این گفتار جادوست و باعث سرگشتگی و تحیر خرد انسان می گردد و لازم است از آن دوری جست!
در قرآن کریم آرایه های گوناگونی به کار رفته که بر زیبایی و دلنشینی آیات وحی افزوده است؛ آرایه هایی همچون تشبیه (تام، موکد، مفصل، مجمل، تمثیل)، استعاره (مصرحه و مکنیه)، مجاز، کنایه، تضاد (طباق)، توریه، لفّ ونشر، التفات و... که در قرآن کریم در موارد متعددی وارد گردیده و بر زیبایی ادبی این کتاب بزرگ افزوده و بخشی از هماورد طلبی قرآن کریم، به بخش ادبی و زیبایی های لفظی آن مربوط می گردد و نکته ی قابل تامل آنکه در محیط جاهلی که شعر و ادبیات از اهمیت و جایگاهی ژرف و بسزا برخوردار بوده و بلاغت و سخنوری به پیشرفت قابل توجهی دست یازید، هیچ یک از کارشناسان شعر و ادبیات هماورد طلبی قرآن را پاسخ نگفت و نتوانست در برابر آن سخنی همانند آیات وحی را ارایه کند. حتی زمانی که قرآن کریم هماورد طلبی را محدود به یک سوره نمود و فرمود: "وإن کنتُم فی ریبٍ مِمّا نزّلنا علی عبدِنا فأتوا بسورةٍ مِن مثلِه وادعوا شُهداءَکم مِن دونِ اللهِ إن کنتُم صادقینَ". (سوره ی بقره، آیه 23)
ترجمه: "اگر در آنچه بر بنده مان [پیامبر اکرم«ص»] فرو فرستاده ایم در تردید هستید، سوره ای بسان آن را بیاورید و اگر راست می گویید، شاهدانی به جز خدا [برای تایید و حمایت از خویش] بخواهید [تا شما را در این کار یاری رسانده و سوره ای همانند قرآن را عرضه نمایید]".
اما به شهادت تاریخ، هیچ کسی نتوانست این تحدّی عمومی قرآن کریم را پاسخ گفته و حتی در آوردن سوره ای مانند قرآن نیز ناتوان ماندند. زیبایی شناسی ادبی قرآن کریم (به عنوان یکی از جنبه های مهم اعجاز کلام وحی)، مسأله ای نیست که مورد انکار اهل فن قرار گیرد و شیوه ی ادیبان (اعم از نحویان، لغت شناسان و کارشناسان علوم بلاغی) از دیرباز تاکنون بدین ترتیب بوده است که در آثار ادبی خود ابتدا به قرآن کریم استشهاد می کنند؛ سپس به دیگر دستاوردها و کارهای ادبی همچون اشعار شاعران بلند آوازه و... استناد می نمایند.
به طور کلی می توان اعجاز قرآن کریم را به دو بخش ظاهری و باطنی تقسیم کرد: بخش ظاهری اعجاز قرآن، بیشتر به شکل ظاهری و ساختاری آن می پردازد و بخش باطنی (معنوی و محتوایی) شامل مفاهیم، آموزه ها و درون مایه ی آیات قرآن کریم است. اعجاز ظاهری قرآن شامل زیبایی های لفظی و ادبی (فصاحت و بلاغت)، موزون بودن آیات به سبکی منحصر به فرد (که نه مانند شعر است و نه نثر)، عدم وجود اختلاف در سبک و سیاق آیات و هماهنگی و پیوستگی میان آیات و... می شود. (می توان این بخش از جنبه ی اعجاز قرآن کریم، بخش سخت افزاری دانست).
اعجاز معنوی (بخش نرم افزاری اعجاز) که بسیار گستره تر از بخش نخست بوده و هر روز که می گذرد ابعاد تازه تری از آن آشکار می گردد و با گسترش دانش بشری، پرده از ابعاد گوناگون آن بیش از گذشته برداشته می شود، شامل بخش های علمی و فکری، بیان معارف عمیق عقلی و معرفتی، نظام متکامل اخلاقی و تربیتی، خبر از آینده، خبر از گذشتگان (نقل داستان های انبیای گذشته و امت های پیشین با هدف عبرت گیری و آموختن از درسهای زندگی پیشینیان)، بیان اسراری دقیق از خلقت آسمان، زمین، کوه ها، دریاها، انسانها و دیگر موجودات و به طور کلی آفرینش و نظام هستی و لزوم تامل در آن و ... می گردد. اعجاز از منظر آورنده ی آن یعنی پیامبر اکرم(ص) (که هرگز مکتب نرفته و خط ننوشته؛ اما به امر خدا مساله آموز مدرسان و معلمان در طول تاریخ می گردد و کتابی بی مانند از سوی خداوند بلند مرتبه بر جهان انسانیت عرضه می فرماید)، نیز در خور توجه و عنایت است.
دانشمند بزرگ و قرآن پژوه برجسته جلال الدین سیوطی در کتاب "الاتقان فی علوم القرآن" معجزه را به دو بخش نیز حسی و عقلی تقسیم می کند و قرآن را معجزه ی عقلی بر می شمرد و در این باره می گوید:
"معجزه ی انبیای گذشته با از میان رفتن مردمی که حاضر بودند و آن معجزات را مشاهده می کردند، از میان رفت؛ اما معجزه قرآن تا روز قیامت باقی خواهد ماند". (الاتقان فی علوم القرآن ج2 ص 149)
آری قرآن کریم، آخرین کتاب فرستاده شده از سوی پروردگار جهانیان و معجزه ای همیشگی بوده که به تمامی انسانها (نسل های گوناگون بشری) تعلق داشته و همگان را به تفکر درباره ی حقائق خود فرامی خواند تا انسان که از موهبت خرد و دانش برخوردار بوده و می تواند با بهره گیری از این نعمت خدادادی درست را از نادرست و حق را از باطل بازشناسد، به معجزه بودن این کتاب آسمانی پی برده و با بهره برداری از معارف عمیق آن به کمال و رشد انسانی دست یازیده و در ادامه، با بهره گیری از آموزه های بلند این کتاب آسمانی به مقام قرب الهی دست یابد.

فهرست منابع:
1- قرآن کریم
2- سیوطی، جلال الدین، الإتقان فی علوم القرآن، انتشارات دار المعرفة، بیروت 1986
3- طبرسی، فضل بن حسن، مجمع البیان في تفسیر القرآن، انتشارات دار المعرفة 1365
4- کلینی ، محمد بن یعقوب، الکافي، انتشارات دار الحدیث، قم 1429 ق
5- گودینی، محمد جواد، گفتاری درباره ی اعجاز قرآن، تهران، نشر نظری 1395
6- مبارك، مازن، الموجز في تاریخ البلاغة، انتشارات دار الفکر العربی 1995
7- متقی هندی، علاء الدین ، کنز العمال، انتشارات دار الکتب العلمیة، بیروت 2004