حق خداوند بر بندگان چیست؟

گروه دین و اندیشه: حجت الاسلام دکتر سوزنچی از اساتید دانشگاه، هر روز یک آیه قرآن را با ترجمه و چند حدیث تفسیری و چند نکته در تدبر آن آیه منتشر می کند. بولتن نیوز نیز در راستای ترویج چنین اقدامات ارزشی این سلسله مطالب را به صورت روزانه منتشر می کند.

به گزارش خبرنگار بولتن نیوز، در مطلب امروز به آیه 37 سوره قلم پرداخته شده و در آن آمده است:

أَمْ لَكُمْ كِتابٌ فيهِ تَدْرُسُونَ

سوره قلم (68) آیه 37

ترجمه
یا [مگر] شما را کتاب‌هایی [آسمانی] هست که [چنین حکمی را] در آن درس آموخته‌اید؟!

نکات ترجمه ای

«تَدْرُسُونَ»

ماده «درس» را در اصل به معنای «اثری که از چیزی باقی می‌ماند» دانسته‌اند (كتاب العين، ج‏7، ص228) و بر همین اساس، «دَرَسَ الكتابُ» یا «دَرَسْتُ العلم» به معنای آن است که اثر آن کتاب یا علم در شخص باقی بماند و از آنجا که این کار با مداومت در خواندن کتاب و علم‌آموزی حاصل می‌شود، از این مداومت در خواندن به «درس» تعبیر کرده‌اند، چنانکه در قرآن کریم آمده است: «وَ دَرَسُوا ما فِيهِ»‏ (أعراف/169) «بِما كُنْتُمْ تُعَلِّمُونَ الْكِتابَ وَ بِما كُنْتُمْ تَدْرُسُونَ‏» (آل‌عمران/79) «وَ ما آتَيْناهُمْ مِنْ كُتُبٍ يَدْرُسُونَها» (سبأ/44) «وَ لِيَقُولُوا دَرَسْتَ» ‏(أنعام/105) (مفردات ألفاظ القرآن، ص311) البته از آنجا که این ماده به معنای مندرس شدن (استعمال زیادی که به کم‌کم به کهنه شدن و از بین رفتن آثار چیزی بیانجامد) هم به کار رفته است، برخی این احتمال را مطرح کرده‌اند که در آیاتی نظیر «وَ دَرَسُوا ما فِيهِ»‏ (أعراف/169) این کلمه به معنای «ترک عمل به کتاب خدا» باشد (مفردات ألفاظ القرآن، ص311) و برخی اساساً معنای این ماده را «به کار انداختن و زیاد استفاده کردن» (جريان العمل و الاستعمال بقصد الاستفادة و الاستنتاج) دانسته‌اند، بدین معنا که در عمل و اقدام مداومت شود تا حدی که آثار شیء کاملا بر آن شیء مترتب گردد؛ که این می‌تواند معنای «مندرس کردن» را هم در خود داشته باشد. (التحقيق في كلمات القرآن الكريم، ج‏3، ص199)

لازم به ذکر است که «درس» و «دراسة» (وَ إِنْ كُنَّا عَنْ دِراسَتِهِمْ لَغافِلِينَ‏؛ انعام/156) غیر از علم و معرفت است، چرا که در آن تکرار مطلب و ادامه دادن و ممارست نهفته است و اگر به کاربردهای قرآنی این واژه - و اینکه چرا در آن موارد از کلمه علم و معرفت استفاده نشده - دقت شود، به نظر می‌رسد قرآن کریم در این موارد می‌خواسته مخاطب را متوجه کند که در این موارد، این جهت ظاهری (به جای حصول علم و یقین) غلبه داشته است. (التحقيق في كلمات القرآن الكريم، ج‏3، ص200)

اگرچه بسیاری از اهل لغت کلمه «إِدْريس» (نام یکی از انبیای قبل از حضرت نوح؛ مریم/56؛ انبیاء/85) را هم از همین ماده دانسته و وجه تسمیه‌اش را «کثرت دراست و علم‌آموزی وی» دانسته‌اند (لسان العرب، ج6، ص79؛ مجمع‌البحرین، ج4، ص270؛ تاج‌العروس، ج8، ص283) دانسته‌اند، اما برخی احتمال جدی داده‌اند که اصل این کلمه عبری یا یونانی باشد (التحقيق في كلمات القرآن الكريم، ج‏1، ص57)

ماده «درس» و مشتقات آن – بدون احتساب کلمه «ادریس» که 2 بار در قرآن آمده – جمعاً 6 بار در قرآن کریم به کار رفته است.

حدیث
1) مفضل بن یزید روایت کرده است که امام صادق ع به من فرمود: تو را از دو خصلت برحذر می‌دارم که مایه هلاک مردان روزگار است: اینکه خدا را با امر باطلی بخواهی بپرستی و دینداریت را بر امر باطلی مستند کنی؛ و اینکه در جایی که علم نداری، به مردم فتوا دهی [بدون علم، ادعا کنی که حکم دین در مورد مطلبی چنین و چنان است]     الكافي، ج‏1، ص42

2) زراره می‌گوید: از امام باقر ع سوال کردم:‌حق خداوند بر بندگان چیست؟ فرمود: اینکه آن چیزی را که می‌دانند بگویند و آنجایی که نمی‌دانند بایستند و توقف کنند.   الكافي، ج‏1، ص43

3) روایت شده است که حضرت عیسی ع [خطاب به علمای بنی‌اسرائیل] فرمود: ای علمای سوء! به مردم دستور می‌دهید که روزه بگیرند و نماز بخوانند و صدقه دهند، و خودتان بدانچه دستور می‌دهید عمل نمی‌کنید؟! و چیزی را درس می‌دهید که بدان علم ندارید؟! چه بد است آنچه بدان حکم می‌کنید! در مقام سخن و آرزو توبه می‌کنید اما به هوای نفس عمل می‌نمایید. فایده‌ای برایتان ندارد که پوست بدنتان را تمییز کنید در حالی که دلهایتان آلوده است؛ و حقیقتا می‌گویم: همانند اَلک [= غربال] نباشید که ذرات پاک و لطیف از او بیرون می‌رود و نخاله در آن باقی می‌ماند؛ شما هم حکمت از دهانتان بیرون می‌آید و غل و غش در سینه‌هایتان باقی می‌ماند. مجموعة ورام، ج‏1، ص176

تدبر

1️⃣ کسی که سخنی را مطرح می‌کند، اگر سخنش مبتنی بر یک حکم واضح عقلی نباشد (چنانکه در آیه قبل، از همین زاویه کفار را به چالش کشید) باید مطلبش را مستند به یک وحی آسمانی کند.

نکته تخصصی معرفت‌شناسی

غلبه رویکرد حس‌گرایانه در دوره مدرن موجب شد که در اوایل قرن بیستم این نگاه رواج یابد که تنها مدعایی را باید پذیرفت که بتوان با حس و مشاهده اثبات کرد (= پوزیتیویسم)!
پیشرفت بحث‌های فلسفه علم، و تحولات در برخی علوم طبیعی، بویژه فیزیک، موجب گردید که تا اواخر قرن بیستم، سستیِ این دیدگاه کاملا آشکار شود و وجود عناصر غیرحسی در معرفت به عنوان یک امر غیرقابل انکار قلمداد گردد. با این حال، اگرچه نقص دانش بشر، و محدودیت عقل در شناخت بسیاری از حوزه‌های واقع کاملا مورد قبول قرار گرفته، اما هنوز این فضا غلبه دارد که تنها معرفتی اعتبار دارد که عقل خودِ افراد مستقیما بدان دست یابد.
ریشه این تلقی، آن است که هرگونه واقعیتی فراتر از انسان انکار شده است.

اما کسی که خدا را به عنوان برترین واقعیت هستی باور دارد – که البته خود این باور را هم با همین عقل خود به دست آورده – می‌داند که:
اگرچه عقل و تجربه در شناخت برخی از حوزه‌های واقع ناتوان‌اند، اما خدایی هست که هیچ حوزه‌ای از حوزه‌های واقعیت بر او مخفی نیست؛ و این خدا انسان را به حال خود رها نکرده و با او سخن گفته و بسیاری از دانش‌های ضروری مورد نیاز او را از طریق دیگری در اختیار او قرار داده است.
کسی که عقلش چنین مطلبی را درک کند، می‌فهمد که معرفت معتبر دو راه دارد: یا عقل خودش مستقیم بدان دست یابد؛ و یا خداوند از طریق یک عده افراد خاص (پیامبر و امام) و به طریقی متفاوت (وحی و کتاب آسمانی) آن را در اختیار وی قرار دهد.
این دو راه در دوره اسلامی به راههای عقلی و سمعی، یا عقل و نقل معروف شده است.

بدین ترتیب، برای یک عاقل موحد، همواره دو راه برای کشف واقع وجود دارد:
علم مستقیم (تحلیل تجربی و عقلی)؛ و راه یقینی غیرمستقیم (شنیدن از معصوم)؛ لذا خداوند هم در بسیاری از مواضع، از مخاطبش – که ادعایی را مطرح کرده – می‌خواهد یا دلیل علمی بر آن مطلب بیاورد، یا از یک وحی و کتاب آسمانی شاهدی بر مدعای خود ارائه کند.

چنین مطالبه‌ای را غیر از آیه فوق، می‌توان در آیات دیگری نیز مشاهده کرد؛ مثلا: «ائْتُوني‏ بِكِتابٍ مِنْ قَبْلِ هذا أَوْ أَثارَةٍ مِنْ عِلْمٍ إِنْ كُنْتُمْ صادِقين: كتابى [آسمانی] پيش از اين، يا بازمانده‏اى از دانش نزد من آوريد، اگر راست مى‏گوييد»‏ (احقاف/4)

«وَ مِنَ النَّاسِ مَنْ يُجادِلُ فِي اللَّهِ بِغَيْرِ عِلْمٍ وَ لا هُدىً وَ لا كِتابٍ مُنير: و از مردم كس هست كه درباره خداوند، بدون هيچ دليل علمى و هيچ هدايت و هيچ كتاب روشن آسمانى، محاجّه و ستيز مى‏كند» (حج/8؛ لقمان/20)

«أَ فَلَمْ يَسيرُوا فِي الْأَرْضِ فَتَكُونَ لَهُمْ قُلُوبٌ يَعْقِلُونَ بِها أَوْ آذانٌ يَسْمَعُونَ بِه: آيا در زمين گردش نكرده‏اند، تا دلهايى داشته باشند كه با آن بينديشند يا گوشهايى كه با آن بشنوند؟» (حج/46)

«أَمْ تَحْسَبُ أَنَّ أَكْثَرَهُمْ يَسْمَعُونَ أَوْ يَعْقِلُونَ إِنْ هُمْ إِلاَّ كَالْأَنْعامِ بَلْ هُمْ أَضَلُّ سَبيلاً: آيا مى‏پندارى بيشتر آنان مى‏شنوند يا مى‏انديشند؟ (نه) آنها جز همانند چارپايان نيستند بلكه گمراه‏ترند» (فرقان/44)

«وَ قالُوا لَوْ كُنَّا نَسْمَعُ أَوْ نَعْقِلُ ما كُنَّا في‏ أَصْحابِ السَّعيرِ: و گويند: اگر ما (به راستى) مى‏شنيديم يا مى‏انديشيديم هرگز در زمره اهل آتش نبوديم» (ملک/10)

2️⃣ اگر کسی مدعایی مربوط به عالم غیب و آخرت مطرح می‌کند، حتما باید مدعای خود را مستند به وحی آسمانی بکند.

تاملی جامعه‌شناختی درباره معنویت‌های مدرن

انسان یک بعد غیبی و ملکوتی دارد که کنارگذاشتنی نیست.
مدرنیته در ابتدای خود بسیار کوشید نگاه مادیگرایانه و انکار ماوراء را به اسم نگاه علمی در جامعه مستقر سازد؛ اما معنویت دائما خود را بر انسان تحمیل می‌کرد. راه دیگری که در دهه‌های اخیر در پیش گرفته‌ شده، ارائه معنویت‌های دنیامدار و عرفان‌های کاذب است.

حکم عقل این است اگر عالم ماورایی را هم باور داریم، این باورمان مستند باشد؛ و قرآن کریم هم از ما می‌خواهد اگر مطلبی را به عالم غیب و معنا نسبت می‌دهیم، حتما بررسی کنیم که آیا واقعا در یک وحی آسمانی چنین ادعایی مطرح شده است یا سخنی است که شیادان ظاهرالصلاح برای فریب ما مطرح ساخته‌اند؟!