مدیریت مصرف بنزین از کدام مسیر؟ ضرورت اقدام ویژه در کیفیت خودروهای تولیدی

گروه اقتصادی: آخرین افزایش نرخ سوخت و به طور خاص بنزین در ۲۴ آبان سال ۹۸ اعلام شد که بر اساس آن نرخ بنزین سهمیه‌ای خودروها ۵۰درصد افزایش یافت و به ۱۵۰۰ تومان رسید و قیمت بنزین آزاد هم با رشد سه برابری ۳هزار تومان شد. بعد از آن بود که اعتراضاتی گسترده در شهرهای مختلف کشور شکل گرفت که در مواردی به آشوب کشیده شد.

به گزارش بولتن نیوز به نقل از ایرنا، با گذشت چند سال از این وقایع و به طور ویژه در ماه‌های اخیر بارها زمزمه‌های افزایش قیمت حامل‌های انرژی به گوش رسیده و برخی به این شایعه دامن می‌زنند که دولت با کسری بودجه چشمگیری روبرو و مجبور است دست به تغییر نرخ بنزین بزند. در یکی از تازه‌ترین موضع‌گیری‌های مسئولان اجرایی، «جواد اوجی» وزیر نفت شانزدهم فروردین‌ماه در حاشیه جلسه هیات دولت در جمع خبرنگاران با اشاره به انتشار شایعاتی درباره افزایش قیمت بنزین گفت: بارها اعلام شده است که هیچ‌گونه افزایش قیمت بنزین در دستور کار دولت، وزارت نفت و مجلس نیست.

با این حال، مدیریت مصرف سوخت در کشور موضوعی است که صرف‌نظر از قیمت‌گذاری آن اهمیتی غیرقابل‌انکار دارد. اسفندماه سال ۱۴۰۰ بود که جزئیاتی از اجرای طرح باز توزیع بنزین به صورت پایلوت در جزیره کیش و اختصاص سهمیه ۲۰ لیتری یا اعتبار آن به ازای هر کد ملی انتشار یافت که باعث شد بسیاری اجرای چنین طرحی را در سطح کشور و برای هدفمندی یارانه‌های سوختی پیش‌بینی کنند. این در حالی است که سیستم توزیع سوخت و یارانه آن بلاتغییر باقی مانده است.

با روند کنونی مصرف، برای تامین بنزین مورد نیاز کشور، باید سالیانه یک پالایشگاه در کشور احداث شود که این امر امکان‌پذیر نیست یا باید واردات افزایش یابد که این گزینه نیز وابستگی کشور را به واردات آن هم در شرایط تحریمی افزایش می‌دهد

طبق اعلام شرکت ملی پخش فرآورده‌های نفتی ایران، میانگین مصرف روزانه بنزین موتور در سیزده روز ابتدایی سال ۱۴۰۲ (یکم تا سیزدهم فروردین‌ماه)، ۱۱۳ میلیون و ۹۰۰ هزار لیتر بوده است که این مقدار در مقایسه با مدت مشابه پارسال ۵.۶ درصد رشد یافته است.

مصرف بنزین در گذر زمان

در روز ۲۹ اسفندماه ۱۴۰۱ و آخرین روز پارسال، بیش از ۱۴۴ میلیون لیتر بنزین در کشور مصرف شد که رکوردی بی‌سابقه در مقدار مصرف بنزین کل کشور به‌شمار می‌آید.

مصرف بنزین در ایران در فاصله زمانی سال‌های ٩٥-١٣٦٦ حداقل سالی ۲.۸ درصد رشد کرده است. شناخت درست از عوامل موثر بر مصرف بنزین در کوتاه‌مدت و بلندمدت می‌تواند زمینه را برای اتخاذ سیاست‌های مناسب در این حوزه فراهم آورد. در این ارتباط ارتقای کارایی و اصلاح الگوی مصرف، امری ضروری برای پاسخگویی به تقاضای روزافزون مصرف بنزین است.

در این پیوند، «بهینه‌سازی تقاضای بنزین ازطریق نظام قیمت گذاری و بهبود کارایی موتور خودروها (در چارچوب الگوی خودرگرسیونی با وقفه‌های توزیعی و مدل تصحیح خطا در دوره زمانی ١٣٦٦ تا ١٣٩٥) (۱) عنوان پژوهشی به قلم محمدرضا شهبازی و همکاران است که در پاییز ۱۴۰۱ منتشر شده است.

نویسندگان این مقاله می‌کوشند تا به بررسی تاثیر متغیرهای قیمت واقعی بنزین، متوسط درآمد واقعی خانوار و کارایی موتور خودروها در قالب یک مدل اقتصـادسنجی در ایران طی دوره ٩٥ -١٣٦٦ بپردازند؛ در واقع این پژوهش تلاشی است برای تبیین تعالیم اقتصاد مقاومتی بر مبنای مطالعات سنجی در راستای تبیین عوامل موثر بر مصرف بنزین.

بهینه‌سازی مصرف انرژی چیست؟

منظور از بهینه‌سازی مصرف انرژی، انتخاب الگوها و اتخاذ روش‌ها و سیاست‌هایی در مصرف درست انرژی است که از نقطه نظر اقتصاد ملی مطلوب باشد و استمرار وجود و دوام انرژی و ادامه حیات و حرکت را تضمین کند. بنابراین توجه به بهینه‌سازی مصرف سوخت شامل سیاست‌های غیرقیمتی و قیمتی می‌تواند افزون بر کاهش هزینه‌های تولید ناشی از کاهش سوخت و ایجاد اشتغال، به افزایش درآمد صادراتی و توسعه پایدار کمک قابل توجهی کند.

مصرف بهینه حامل‌های سوختی همواره به عنوان مساله‌ای مهم در سیاست‌گذاری بخش سوخت و حمل و نقل برای دولت‌ها مطرح بوده است و همواره تلاش شده‌ است تا از طریق برخی سیاسـت‌هـا ماننـد اصلاح قیمت حامل‌های انرژی، سهمیه‌بندی و بهبود کیفیت خودورها، الگوی مصرف عموم را به سمت مصرف بهینه رهنمون ساخت.

در اصل چهارم سیاست‌های کلی اقتصاد مقاومتی بر استفاده از ظرفیت اجرای هدفمندی یارانه‌ها در جهت افزایش تولید، اشتغال و بهره‌وری، کاهش شدت انرژی و ارتقای شاخص عدالت اجتماعی تاکید شده است. در این رابطه باید توجه داشت که قیمت‌گذاری بنزین از عوامل بسیار مهم در کنترل مصرف آن است، چرا که پایین بودن قیمت بنزین نسبت به قیمت‌های جهانی یا تثبیت آن با وجود شرایط تورمی موجب افزایش بی‌رویه مصرف بنزین، دوری از الگوی مصرف بهینه و در نتیجه کمبود منابع می‌شود.

گذشته از نحوه اجرای قانون هدفمندسازی یارانه‌ها، تاثیر مثبت آن را به وضوح بر مصرف بنزین به عنوان یکی از حامل‌های انرژی می‌توان مشاهده کرد.

چالش افزایش مصرف بنزین

آمارها نشان می‌دهد که در سه دهه اخیر رشد مصرف بنزین به طور متوسط سالانه حدود ٦ درصد بوده و بخش بزرگی از تولید بنزین ناشی از طرح‌های توسعه پالایشگاه‌ها و احداث پالایشگاه‌های جدید، به مصرف داخلی رسیده است. با توجه به اینکه احداث پالایشگاه جدیدتر و واردات بنزین به دلیل تحریم‌ها و منابع مالی مورد نیاز، برای تأمین نیاز رو به رشد بنزین سال‌های آینده، با دشواری‌هایی همراه است، ادامه روند رو به رشد مصرف بنزین می‌تواند کشور را دچار بحرانی بزرگ کند و لازم است برای مدیریت مصرف بنزین چاره‌جویی شود.

براساس آمارهای شرکت ملی پالایش و پخش، میانگین روزانه مصرف بنزین کشور در سال ١٣٩٠ حدود ٦٠ میلیون لیتر در روز بود که این میزان در نیمه نخست سال ١٣٩٧ به حدود ۸۸.۵ میلیون (بیش از ٤٧درصد رشد) افزایش یافت و حتی در تیرماه سال ١٤٠٠ باوجود محدودیت‌های کرونایی، به ٩٠ میلیون لیتر رسید. در سال‌های گذشته بخشی از این تقاضای رو به رشد با بهره‌برداری از پالایشگاه‌های جدید مانند پالایشگاه ستاره خلیج فارس تأمین و مازاد تقاضا نسبت به عرضه با واردات جبران شده است.

این افزایش مصرف یکی از چالش‌های اساسی پیش روی کشور است، زیرا چنانچه رشد تقاضا در سال‌های آینده نیز ادامه داشته باشد یا باید برای تأمین بنزین مورد نیاز کشور، تقریباً سالیانه یک پالایشگاه در کشور احداث شود که این موضوع امکان‌پذیر نیست یا باید واردات افزایش یابد که این گزینه نیز وابستگی کشور را به واردات افزایش می‌دهد و این احتمال وجود دارد که با توجه به تحریم‌ها، تأمین نیازهای داخل با مشکل مواجه شود.

با پنج درصد افزایش در کارایی خودروها، ٤٩٠ میلیون لیتر بنزین در سال صرفه‌جویی می‌شود که اگر آن را به صادرات اختصاص دهیم، علاوه بر اثرات مثبت زیست محیطی درامدی بالغ بر ٢٤٥ میلیون دلار عاید کشور می‌شود

سیاست‌های پیشنهادی برای اصلاح الگوی مصرف

پیشنهاد می‌شود برای اصلاح الگوی مصرف بنزین سیاست‌هایی در کوتاه‌مدت و میان مدت از سوی سیاستگذاران اتخاذ شود؛ در کوتاه‌مدت دولت با ایجاد یک نظام انگیزشی تولید کننده را ترغیب به افزایش کارایی موتور خودروها کند؛ سازوکار این نظام انگیزشی بدین صورت است که دولت تضمین می‌دهد در صورت افزایش کارایی موتور خودروها و کاهش مصرف بنزین در داخل کشور، درصدی از عواید حاصل از صادرات بنزین مازاد را به تولیدکننده اختصاص دهد. با این کار هم عدم‌النفع دولت از محل فروش داخلی کاهش می‌یابد و هم تولید کننده خودروی باکیفیت‌تری می‌سازد. طبق نتایج مدل، با پنج درصد افزایش در کارایی خودروها، ٤٩٠ میلیون لیتر بنزین در سال صرفه جویی می‌شود که اگر آن را به صادرات اختصاص دهیم، علاوه بر اثرات مثبت زیست محیطی درامدی بالغ بر ٢٤٥ میلیون دلار عاید کشور می‌شود. درصدی از این عایدی به خودروساز می‌رسد و مابقی سهم دولت می‌شود.

در میان مدت نیز لازم است برای افزایش کارایی موتور خودروها و ارتقای سطح استاندارد آنها قانون‌گذاری صورت بگیرد و در صورت تخطی خوددروساز، با وی برخوردهای قانونی انجام پذیرد.

یافته‌های پژوهش

۱- محدودیت‌های طبیعی سوخت‌های فسیلی، بالا بودن رشد جمعیت و تقاضای روبه رشد انرژی، اقبال عمومی استفاده از خودروهای شخصی، تخصیص ناکارآمد یارانه بنزین، الگوی ناصحیح مصرف انرژی، و افزایش گازهای گلخانه‌ای و جنبه‌های زیست محیطی مصرف سوخت‌های فسیلی، مهمترین دلایل حرکت به سوی بهینه‌سازی مصرف سوخت است.

۲- با توجه به اهمیت مصرف بهینه بنزین به منظور کاهش اثرات مخرب زیست محیطی، کاهش قاچاق، بی‌نیازی از واردات و کاهش عدم‌النفع دولت از صادرات بنزین، ضرورت توجه سیاستگذاران به اصلاح قیمت‌ها و بهبود کارایی موتور خودروها آشکار می‌شود.

۳- نتایج این مطالعه بیانگر آن است که مصرف بنزین با قیمت واقعی بنزین و کارایی موتورخودروها رابطه معکوس دارد و نیز با متوسط درآمد واقعی خانوار رابطه مستقیم دارد.

۴- با توجه به اثرات تورمی ناشی از اصلاح قیمت‌ها، سیاستگذاران علاوه بر سیاست اصلاح قیمت‌ها به منظور کاهش مصرف و قاچاق، می‌توانند اقدامات خود را در بهبود کارایی موتور خودروها به منظور کاهش مصرف سوخت متمرکز کنند.

۵- با توجه به نتایج به دست آمده از این پژوهش، بهبود کارایی موتورها نسبت به افزایش واقعی قیمت بنزین تاثیر بیشتری در کاهش مصرف بنزین داشته است.

منبع:
۱. «بهینه‌سازی تقاضای بنزین ازطریق نظام قیمت گذاری و بهبود کارایی موتور خودروها (در چارچوب الگوی خودرگرسیونی با وقفه‌های توزیعی و مدل تصحیح خطا در دوره زمانی ١٣٦٦ تا ١٣٩٥) »، محمدرضا شهبازی و همکاران، فصلنامه مدیریت کسب و کار، شماره ٥٥، پائیز ١٤٠١