فاجعه‌ای در سکوت؛ چرا کارخانه هیپ لیچینگ سونگون همچنان در بحران فرو می‌رود؟

گروه اقتصادی: در پاییز سال ۱۳۹۷، زمانی که قرارداد احداث کارخانه هیپ لیچینگ مس سونگون با هدف تولید سالانه سه هزار تن کاتد مس به شرکت خدمات فنی و مهندسی صنایع و معادن کانی مس واگذار شد، شاید کمتر کسی تصور می‌کرد که این پروژه نه‌ به یک فرصت اقتصادی برای منطقه، بلکه به یک معضل زیست‌محیطی، فنی و مدیریتی تبدیل شود. با مبلغ اولیه قرارداد ۵۹۲ میلیارد ریال و ۶ میلیون و ۹۰۰ هزار یورو، این کارخانه قرار بود نمادی از پیشرفت صنعتی در استان آذربایجان شرقی باشد، اما اکنون، پس از سال‌ها کش و قوس، آتش‌سوزی، نشت اسید و توقف‌های مکرر، سؤال‌های بی‌پاسخی باقی مانده که آینده این پروژه و منطقه را در هاله‌ای از ابهام فرو برده است.

به گزارش بولتن نیوز، کارخانه هیپ لیچینگ سونگون در حالی در ۱۸ خرداد ۱۴۰۲ و در جریان سفر استانی رئیس‌جمهور وقت، مرحوم شهید ابراهیم رئیسی، با حضور سیدمهدی نیازی، سرپرست وقت وزارت صنعت، معدن و تجارت، افتتاح شد که از همان ابتدا با مخالفت‌های جدی سازمان حفاظت محیط زیست روبه‌رو بود. نزدیکی این پروژه به منطقه حفاظت‌شده ارسباران و نگرانی‌ها درباره تأثیرات زیست‌محیطی آن، از جمله آلودگی آب‌های زیرزمینی و سطحی، باعث شده بود که این کارخانه پیش از بهره‌برداری، در کانون توجه منتقدان قرار گیرد.

با این حال، افتتاح باشکوه پروژه نتوانست مشکلات را پنهان کند. به زودی گزارش‌های تأییدنشده‌ای  از نشت شدید اسید سولفوریک از کارخانه به گوش رسید. ایرادات فنی و اجرایی، از جمله نقص در اصول مهندسی، ایمنی و بازرسی، به‌تدریج آشکار شدند و توقف‌های مکرر کارخانه، امیدها به تولید پایدار را کمرنگ کردند. این مشکلات نه‌تنها بهره‌برداری از ظرفیت اسمی کارخانه (۳ هزار تن کاتد مس در سال) را با چالش مواجه کرد، بلکه سؤالاتی جدی درباره مدیریت پروژه و مسئولیت‌پذیری شرکت‌های ذی‌ربط ایجاد کرد.

فاجعه‌ای که سکوت را شکست: آتش‌سوزی ۱ بهمن ۱۴۰۳
اما آنچه بحران را به اوج رساند، آتش‌سوزی عظیم کارخانه در اول بهمن ۱۴۰۳ بود. این حادثه، که سونگون را بار دیگر در صدر اخبار منطقه‌ای و ملی قرار داد، نشان‌دهنده عمق مشکلات ساختاری و عملیاتی بود. گزارش‌ها حاکی از آن است که کارخانه پیش از آتش‌سوزی، به دلیل نشت شدید اسید سولفوریک و ناتوانی در یافتن محل نشتی، به مدت حدود یک ماه متوقف شده بود. ادعاهایی مبنی بر تمام شدن اسید مخازن در اثر نشت و نفوذ به به خاک، زنگ خطر جدی‌ای برای محیط زیست را به صدا درآورد.

پس از آتش‌سوزی، مدرس خیابانی، مدیرعامل سابق شرکت مس، در بازدید از محل حادثه در سوم بهمن، خسارات را "ناچیز" خواند و قول داد که کارخانه طی ۴ تا ۶ ماه بازسازی و مجدداً راه‌اندازی شود.

اما این اظهارات، به‌ویژه در مقایسه با ارزش اقتصادی پروژه، با تردیدهای جدی روبه‌رو شد. با ظرفیت اسمی ۳ هزار تن کاتد در سال و قیمت هر تن کاتد در بازار فلزات لندن (حدود ۱۰ هزار دلار)، ارزش فروش سالانه کارخانه حدود ۳۰ میلیون دلار (سه همت) برآورد می‌شود—مبلغی که در مقایسه با بودجه عمرانی سال ۱۴۰۳ استان آذربایجان شرقی (حدود ۵ همت) رقم قابل‌توجهی است. آیا واقعاً می‌توان خسارات را ناچیز دانست، یا این اظهارات تلاشی برای کمرنگ جلوه دادن یک فاجعه عظیم بود؟

حالا، دو ماه پس از آتش‌سوزی، سؤال‌های متعددی در ذهن‌ها باقی مانده است که پاسخ‌های شفاف، مستند و مستدلی برای آن‌ها وجود ندارد. اولاً، چه اقداماتی برای بازسازی کارخانه انجام شده است؟ قول ۴ تا ۶ ماهه برای راه‌اندازی مجدد چه میزان پیشرفت داشته و چه زمانی می‌توان انتظار بازگشت به تولید را داشت؟ ثانیاً، آیا قصور مدیریتی یا فنی در زمان ساخت و بهره‌برداری وجود داشته است؟ اگر چنین است، چه کسانی مسئول هستند و چه اقداماتی در پیگیرد قصور یا خطای مدیریتی و یا ترک فعل آن‌ها صورت گرفته است؟

سومین و شاید مهم‌ترین سؤال، به خسارت‌های وارده و هزینه‌های بازسازی مربوط می‌شود. میزان خسارت به تجهیزات چقدر بوده و برآورد مالی برای بازسازی چه رقمی است؟ و بالاخره، چه کسی پاسخگوی نشت مکرر و شدید اسید سولفوریک به محیط زیست است؟ این نشت‌ها نه‌تنها سلامت اکوسیستم منطقه را تهدید می‌کنند، بلکه می‌توانند تبعات بلندمدتی برای جوامع محلی و منابع آبی داشته باشند. تاکنون هیچ گزارش شفاف و مستقل درباره تأثیرات زیست‌محیطی این پروژه منتشر نشده، و این سکوت، نگرانی‌ها برای تهدید امنیت زنجیره غذایی و حیات جانوری گونه های حائز اهمیت زیستی و در معرض انقراض مثل گونه نادر قره خروس و سایر گونه حیات وحش ارزشمند پارک ملی ارسباران را دوچندان کرده است.

کارخانه هیپ لیچینگ سونگون، با همه پتانسیل اقتصادی‌اش، اکنون به نمادی از سوءمدیریت، ناشایسته سالاری، انتصابات رانتی. بی‌توجهی به مسائل زیست‌محیطی و عدم شفافیت تبدیل شده است.

ارزش اقتصادی ۳۰ میلیون دلاری سالانه آن، در کنار بودجه عمرانی استان، نشان‌دهنده اهمیت این پروژه است، اما اگر مشکلات کنونی حل نشود، نه‌تنها این ارزش اقتصادی از دست خواهد رفت، بلکه خسارت‌های زیست‌محیطی و اجتماعی جبران‌ناپذیری به بار خواهد آمد.

مسئولان و مدیران مربوطه، از شرکت ملی مس ایران گرفته تا مجتمع سونگون و وزارت صنعت، معدن و تجارت، باید با انتشار گزارش‌های دقیق و مستقل، به این سؤال‌ها پاسخ دهند. بازرسی‌های فنی و زیست‌محیطی، پایش مستقل نشت اسید، و شفاف‌سازی درباره پیشرفت بازسازی و همچنین انتشار نتایج ارزیابی و پایش های زیست محیطی تنها راه برای بازگرداندن اعتماد عمومی و جلوگیری از تکرار چنین بحران‌هایی است.

در حالی که دود آتش‌سوزی هنوز در آسمان سونگون حل نشده و بوی اسید همچنان در هوا پیچیده است، زمان آن رسیده که حقیقت پشت این پروژه روشن شود. آیا سونگون و مجموعه مدیریتی حاکم در شرکت مس و استان آذربایجان شرقی می‌تواند از این بحران سربلند بیرون بیاید، یا داستان آن به فهرست بلندبالای پروژه‌های معیوب، ناتمام و بحران‌زده ایران اضافه خواهد شد؟ پاسخ این سؤال، نه‌تنها سرنوشت یک کارخانه، بلکه آینده یک منطقه و محیط زیست شکننده و زخم خورده آن را تعیین خواهد کرد.