نقش محقق فرانسوی در شناسایی منشا طاعون در ایران

گروه علمی:یکی از مخازن اصلی انتقال بیماری طاعون به انسان، جوندگان وحشی هستند. عامل بیماری توسط کک به حیوانات مختلف و انسان منتقل می‌شود و مهمترین منبع آلودگی انسان، نیش کک آلوده است.

به گزارش بولتن نیوز، بروز بیماری طاعون به 3 شکل «خیارکی» یا «غده ای»، ریوی و سپتیسمیک است. در شکل خیارکی غدد لنفاوی درگیر و متورم می‌شوند و با پیشروی، موجب درگیر شدن کل بدن خواهد شد و در طاعون ریوی فرد مبتلا می‌تواند از طریق تنفس افراد دیگر را مبتلا کند و از این رو اهمیت این فرم طاعون بسیار زیاد است. بر اساس داده‌های موجود هر 3 شکل این بیماری مشاهده شده است ولی بیشترین فرم گزارش شده در کشور فرم خیارکی بوده است.

در دنیا سه همه‌گیری بزرگ طاعون گزارش شده است که اولین این همه گیری در قرن ششم میلادی از مصر آغاز شده است و به سرعت به خاورمیانه و اروپا گسترش یافت. پس از آن، اپیدمی طاعون کشورهایی از شمال آفریقا، مرکز و جنوب آسیا را نیز درگیر خود کرد.

اپیدمی دوم بین قرن‌های هشتم تا چهاردهم میلادی رخ داد که بین 17 تا 28 میلیون اروپایی را به کام مرگ کشاند و سومین آن نیز از سال 1893 میلادی از چین آغاز شد و به هنگ کنگ، هند، ایران، آفریقا، استرالیا، اروپا و آمریکای جنوبی گسترش یافت.

در ایران نیز بیشتر گزارش‌های مربوط به اپیدمی طاعون مربوط به مناطق مرزی بوده است.

با توجه به طغیان‌های شدید بیماری طاعون، از سال 1298 مسوولان وقت کشور با تاسیس انستیتو پاستور ایران درصدد کنترل و پایش این بیماری برآمدند که در این زمینه پرفسور "مارسل بالتازار" نقش بی بدیلی در تاسیس پایگاه تحقیقاتی "اکنلو" در همدان و کنترل طاعون در کشور داشته است.

پایگاه تحقیقاتی بیماری‌های نوپدید و بازپدید انیستو پاستور ایران واقع در روستای اکنلو شهرستان کبودر آهنگ استان همدان، در سال 1331 برای مهار اپیدمی بیماری‌های واگیر مهم و تحقیقات مرتبط تأسیس شد و ده‌ها سال به عنوان یکی از مراکز مهم مطالعاتی در این زمینه در سطح بین المللی مطرح بوده است.

تاسیس پایگاه تحقیقاتی اکنلو برای انجام مطالعات بر روی اپیدیمی طاعون/ پرفسور بالتازار

تاسیس انستیتوپاستور ایران و حضور "بالتار" در کشور

دکتر احسان مصطفوی در گفت‌وگو با خبرنگار علمی ایسنا با مروری بر تاریخچه انستیتو پاستور ایران، گفت: یک سال پس از جنگ جهانی اول، دولت ایران با آنکه هنوز از مشکلات جنگ جهانی رهایی نیافته بود و اثرات خانمانسوز قحطی و بیماری در کشور فراگیر بود، برای تعالی علم پزشکی و تحقیقات پیرامون انواع بیماری‌های واگیر به فکر تجدید روابط علمی خود با کشور فرانسه افتاد؛ از این رو هیات نمایندگی ایران در سال 1298 با دکتر امیل رو، رئیس وقت انستیتو پاستور پاریس ملاقات کرد.

وی با تاکید بر این که در آن ملاقات اساس تاسیس انستیتو پاستور ایران پی‌ریزی شد، افزود: در سال 1299 پروفسور «رنه لگرو» که از طرف انستیتو پاستور پاریس مامور رسیدگی بود موافقت‌نامه‌ای را با وزیر امور خارجه ایران به امضاء رساند و بدین ترتیب انستیتو پاستور ایران به عنوان دهمین انستیتو پاستور در شبکه انستیتو پاستورهای جهان تاسیس شد.

مصطفوی زمان افتتاح رسمی انستیتو پاستور ایران را در دوم شهریور ماه سال 1300 ذکر کرد و ادامه داد: «ژوزف منارد» نیز به عنوان اولین رئیس انستیتو پاستور به ایران آمد و مدت 5 سال در این سمت بود و پس از وی، «ژوزف کراندل» دومین رئیس فرانسوی انستیتو پاستور ایران به تهران آمد و تا پایان عمرش در 1313 در ایران ماند. وی در گورستان کاتولیک‌ها در تهران به خاک سپرده شد.

به گفته وی، دکتر کراندل، انستیتو پاستور ایران را بر مبنای پیشرفت‌های تازه‌ای که نصیب متخصصین در فرانسه شده بود با کمک همکاران ایرانی خود چون دکتر ابوالقاسم بهرامی، دکتر مهدی قدسی، دکتر حسن میردامادی، دکتر حسین مشعوف، دکتر احمد نجم آبادی، دکتر وارطانی و دکتر تیمور دولتشاهی توسعه داد و این همکاری باعث شد که دامنه فعالیت و خدمات انستیتو پاستور ایران گسترش بیشتری یابد.

رییس بخش اپیدمیولوژی و رییس پایگاه تحقیقاتی بیماری‌های نوپدید و بازپدید انستیتو پاستور ایران، با بیان این که بعد از درگذشت دکتر کراندل، دکتر حسین مشعوف به کفالت انستیتو پاستور ایران انتخاب و مشغول کار شد، یادآور شد: از سال‌های 1318 تا 1324 بر اثر جنگ جهانی دوم رابطه انستیتو پاستور ایران با انستیتو پاستور پاریس قطع شد و این مؤسسه به ریاست دکتر بهرامی و معاونت دکتر مهدی قدسی با همکاری دیگر کارمندان ایرانی همچنان به فعالیت‌های خود ادامه داد.

وی اضافه کرد: در سال‌های قبل از جنگ که تعداد آزمایشگاه‌ها محدود و فعالیت‌های آنها پاسخگوی نیازهای کشور نبود اکثر مسایل بهداشتی کشور که در حوزه مسؤولیت اداره کل صحیه مملکتی (وزارت بهداشت وقت) بود از طریق انستیتو پاستور ایران انجام می‌شد که یکی از این فعالیت‌ها، بررسی بهداشتی قرنطینه‎های کشور بود و انستیتو پاستور ایران به همت مسؤولان امر و مساعی و جدیت‌های رؤسای وقت وزارت بهداشت، مبارزه با بیماری‌های واگیر به خصوص وبا را در کشور به بهترین شکل انجام داد.

ادامه حیات انستیتوپاستور ایران پس از جنگ جهانی دوم

مصطفوی ادامه داد: پس از خاتمه جنگ جهانی دوم، به منظور توسعه انستیتو پاستور ایران و تأسیس بخش‌های تازه، دکتر منوچهر اقبال وزیر بهداشت وقت از انستیتو پاستور پاریس دعوت به عمل آورد تا هیاتی را برای تجدید نظر در تشکیلات و تعیین خط مشی تازه انستیتو پاستور به ایران اعزام کنند. این هیات در سال 1325 وارد تهران شدند و در تاریخ 3 شهریورماه 1325، متمم موافقت نامه همکاری‌های علمی و فنی بین انستیتو پاستور پاریس و انستیتو پاستور ایران به امضاء رسید.

وی خاطر نشان کرد: براساس این توافق، انستیتو پاستور ایران از نظر مالی و اداری مستقل شد و زیر نظر یک شورای عالی به ریاست وزیر بهداشت قرار گرفت و یکی از متخصصین فرانسوی به نام دکتر «مارسل بالتازار»، به ریاست انستیتو پاستور ایران منصوب شد. بر اساس برنامه جدید، انستیتو پاستور ایران فعالیت‌های جدیدی در زمینه خدمات بهداشتی، پزشکی، اپیدمیولوژی و تحقیقاتی آغاز کرد و یکی از حوزه‌های جدید مطالعات انستیتو پاستور ایران، مطالعات طاعون بود.

پزشکان ایرانی از دیرباز با طاعون آشنا بودند و گرچه درباره شیوع طاعون انسانی در قرن‌های پیشین در ایران اطلاعات کمی وجود دارد ولی از آنچه در قرن‌های نوزده و بیستم روی داده اطلاعات بیشتری در دسترس است.

در دوران قاجار «وبا» و «طاعون» بیشترین بیماری‌های واگیر همه گیر در کشور بودند و با توجه به وضعیت نامناسب بهداشت عمومی، شیوع بیماری‌های کشنده دور از انتظار نبود از این رو چند همه گیری طاعون در دوران قاجار در ایران رخ داده است و نخستین پزشک ایرانی که بر اساس پزشکی نوین درباره طاعون رساله‌ نوشت، محمد رضی طباطبایی، پزشک ارشد نظامی در دوره ناصرالدین شاه بود.

کتاب او با عنوان «طاعون» در سال 1254 منتشر شد. دکتر ژوزف تولوزان، پزشک مخصوص ناصرالدین شاه و نخستین رئیس «مجلس حفظ الصّحه» نیز در بین سال‌های 1249 و 1261، محل‌های اصلی و طبیعی طاعون را در کردستان بررسی و کانون این بیماری را به طور دقیق در چند روستا شناسایی کرد.

تهیه اولین نقشه‌های اپیدمیولوژی بیماری‌های واگیردار در کشور

رییس پایگاه تحقیقاتی بیماری‌های نوپدید و بازپدید با اشاره به ضرورت راه اندازی پایگاهی تحقیقاتی برای انجام مطالعات طاعون در غرب کشور، گفت: در سال 1325 و همزمان با دور جدید فعالیت‌های انستیتو پاستور ایران به ریاست دکتر بالتازار، بخش اپیدمیولوژی انستیتو پاستور ایران اولین ماموریت خود به خارج از تهران را با عزیمت به مناطق شمال غربی کشور و به کمک یک آزمایشگاه صحرایی مستقر در یک کامیون آغاز کرد که شروعی بر تهیه نقشه اپیدمیولوژی بیماری‌های واگیردار در کشور بود.

وی با بیان این که اضافه شدن جیپ‌های صحرایی این ماموریت‌ها شکل عملیاتی تری پیدا کرد، یادآور شد: ماموریت‌های این تیم تحقیقات صحرایی در همان سال با اپیدمی طاعون در منطقه کردستان به صورت جدی‌تری دنبال شد.

به گفته این محقق، گرچه طاعون در کردستان سابقه داشت ولی در این سال برای اولین بار تیم‌های تخصصی انستیتو پاستور ایران به محل اپیدمی اعزام شدند و با قرنطینه کانون بیماری و انجام اقدامات اپیدمیولوژی مناسب بر روی انسان‌ها و جوندگان توانستند همه گیری طاعون را کنترل کنند.

مصطفوی ادامه داد: مشخص شدن کانون طاعون در کردستان و اهمیت این بیماری سبب شد دکتر مارسل بالتازار، دکتر منصور شمسا، دکتر یونس کریمی، دکتر عبدالله حبیبی، دکتر محمود بهمنیار، دکتر میرزا آقا افتخاری، دکتر عبدالرحمن فرهنگ آزاد، دکتر بیوک سیدیان و دکتر هوشنگ مجد تیموری با آموزش و تعلیم تکنسین‌های ورزیده و تهیه وسایل مورد نیاز برای مطالعات صحرایی، طی سال‌های متوالی در سراسر این منطقه مطالعات دقیق علمی و اپیدمیولوژیکی را انجام دادند.

رییس پایگاه تحقیقاتی بیماری‌های نوپدید و بازپدید انستیتو پاستور ایران ادامه داد: در 9 اپیدمی طاعون در سال‌های 1325 تا 1344 در غرب کشور، تعداد زیادی از افراد مبتلا به طاعون توسط تیم‌های اعزامی انستیتو پاستور ایران از مرگ نجات یافتند و 156 نفر نیز بر اثر این بیماری مردند.

پایه گذاری اولین تحقیقات مبتنی GIS در حوزه سلامت

در سال 1331، به همت مرحوم منوچهر قراگزلو، و با اعطاء زمین از طرف وی، تاسیس یک آزمایشگاه در روستای اکنلو در شهرستان کبودرآهنگ استان همدان، در مجاورت قلب کانون طاعون ایران در کردستان امکان پذیر شد. روستای اکنلو در فاصله 140 کیلومتری شهر همدان و 75 کیلومتری شهر کبودراهنگ واقع شده است.

در این پایگاه تحقیقاتی، که امروزه به نام پایگاه تحقیقاتی بیماری‌های نوپدید و بازپدید شناخته می‌شود، دکتر بالتازار و همکارانش تحقیقات وسیعی را در رابطه با طاعون انجام دادند و پایگاه تحقیقاتی اکنلو را به عنوان یکی از مراکز مرجع جهانی طاعون مطرح کردند.

پروفسور بالتازار

علاوه بر آن از سال 1331 و با شروع مطالعات طاعون به محوریت پایگاه جدید تحقیقاتی انستیتو در اکنلو، تیم‌های تحقیقاتی می‌توانستند چندین ماه در منطقه مستقر شده و مطالعات جوندگان را پیگیری و مطالعات عمیق‌تری در منطقه، در شرایط راحت‌تر نسبت به قبل، انجام دهند و مجبور نبودند هر بار تمام وسایل مورد نیاز را با خود حمل کنند.

رییس بخش اپیدمیولوژی انستیتو پاستور ایران اضافه کرد: در آن سال‌ها، تلفیق همکاری‌های صحرایی و آزمایشگاهی راه حل کلیدی انجام اقدامات موثر کنترلی بود و فرضیات تحقیقاتی وسیعی را موجب شد. همچنین ادامه این فعالیت‌های تحقیقاتی سبب شد تا در این سال‌ها نقشه‌های هوایی مناطق کردستان و همدان از سازمان نقشه برداری ارتش تهیه و در تحقیقات صحرایی محل‌های جونده گیری و آلودگی مشخص و گزارش شود.

وی یادآور شد: این شکل، پایه اولین تحقیقات مبتنی بر سیستم اطلاعات جغرافیایی (GIS) در حوزه سلامت در کشور گذاشته شد.

مصطفوی ادامه داد: موفقیت‌های انستیتو پاستور ایران درباره تحقیقات طاعون توجه مقامات سازمان جهانی بهداشت را به خود جلب کرد و باعث شد بسیاری از تحقیقات بین المللی طاعون به کارشناسان ایرانی واگذار شود. کارشناسان و محققین این انستیتو، به عنوان کارشناسان خبره سازمان بهداشت جهانی، مطالعات خود را در مناطق مختلف دنیا، از کشورهای همسایه مانند ترکیه، سوریه، عراق و یمن گرفته تا آسیای جنوب شرقی (هندوستان، اندونزی و تایلند)، آمریکای جنوبی (برزیل و برمه) و آفریقا (زئیر و تانزانیا) ادامه دادند و ضمن آموزش و انتقال تجربیات، نتایج تحقیقات خود در این کشورها را به رشته تحریر درآوردند.

وی اضافه کرد: بسیاری از تحقیقات این پایگاه در ایران نیز با حمایت مالی سازمان بهداشت جهانی دنبال شد.

بالتازار و طاعون

دکتر «مارسل بالتازار» یکی از شخصیت‌های است که در طرح ریزی و انجام مطالعات طاعون به محوریت پایگاه اکنلو نقش مهمی ایفا کرده است. وی یک فرانسوی بود که مدرک پزشکی خود را از دانشگاه پاریس اخذ کرده و به دعوت انستیتو پاستور کازابلانکا، به مراکش رفت و پایان نامه دکترای تخصصی اپیدمیولوژی خود را در زمینه اپیدمیولوژی بیماری «بیلارزیوز» در مراکش انجام داد.

بالتازار، پس از پایان پایان نامه دکتری، تحقیقات خود را در زمینه بیماری‌های تیفوس، طاعون و تب‌های راجعه در مراکش ادامه داد. مارسل بالتازار در بازگشت از مراکش در سال 1324، از طرف انستیتو پاستور پاریس برای یک ماموریت کوتاه مدت به ایران فرستاده شده ولی با قراردادی که انستیتو پاستور پاریس برای توسعه فعالیت‌های انستیتو پاستور ایران با دولت ایران 6 ماه بعد از ورود بالتازار منعقد کرد، بالتازار در سال 1325 به عنوان سومین رییس فرانسوی انستیتو پاستور ایران، ریاست انستیتو پاستور ایران را عهده دار شد.

انجام مطالعات بر روی جوندگان توسط پروفسور بالتازار

بالتازار 12 سال ریاست انستیتو پاستور ایران در تهران را بر عهده داشت و ساختار علمی و مهندسی آن را مجددا طراحی و واکسیناسیون جمعی علیه بیماری آبله و سل را سازماندهی کرد.

همچنین یک مرکز برای نوتوانی جذامیان ایران تاسیس کرد؛ اما آنچه به بالتازار شهرت جهانی داد تحقیقاتش بر روی بیماری‌های طاعون و هاری بود؛ چراکه ورود بالتازار به ایران همزمان با سومین موج اپیدمی طاعون در ایران بود و بالتازار بر اساس تجربیاتی که در کنترل طاعون در مراکش به دست آورده بود به کمک همکاران ایرانی خود در جهت کنترل این بیماری در غرب کشور مطالعات وسیعی را پایه گذاری و پایگاه تحقیقاتی انستیتو پاستور ایران را در روستای اکنلو تاسیس کرد.

مصطفوی با اشاره به نقش دکتر بالتازار در کنترل بیماری‌ طاعون در ایران، خاطر نشان کرد: وی در سال 1333 به عنوان کارشناس خبره طاعون در سازمان بهداشت جهانی و در سال 1335 به عضویت کمیته تخصصی طاعون در سازمان بهداشت جهانی منصوب شد و درسال 1337، انستیتو پاستور ایران را ترک کرد ولی همکاری او به عنوان مشاور عالی رییس انستیتو پاستور ایران (دکتر مهدی قدسی) تا سال 1345 ادامه یافت.

بالتازار پس از بازگشت به فرانسه، در سال 1346 بخش اپیدمیولوژی انستیتو پاستور پاریس را تاسیس کرد و در سال 1350 ه.ش. در پاریس درگذشت.