میادین مین، تنها زیستگاه امن یوزپلنگ های ایرانی

گروه اجتماعی، مین های کاشته شده در خاک، مردم و شکارچیان غیرمجاز را از زیستگاه های یوزپلنگ ایرانی دور ساخته اند، در اینجا معمایی به وجود آمده است: پاکسازی میادین مین و تامین امنیت مردم یا باقی گذاشتن مین ها و حفظ امنیت یوزپلنگ ها؟

به گزارش بولتن نیوز به نقل از نشنال ژئوگرافیک، سرزمین های ناهموار شمال عراق و مناطق غربی ایران، زیستگاه یکی از گونه های نادر گربه های بزرگ هستند که در سالیان اخیر، همواره در معرض انقراض بوده اند.

منطقه­ای پر از مین­های زمینی و گروهی از شکارچیان مصمم ، محیط حتی برای حیوانات تیزپا نیز خطرناک ­است. با این حال، این منطقه همان جایی است که بزرگترین پلنگ جهان آن را خانه خود می داند.

یوزپلنگ های ایرانی که زمانی در سراسر منطقه قفقاز پخش بودند، اکنون در این منطقه سابق جنگی و همچنین تعدادی از مناطق روستایی دور افتاده ایران یافت می­شوند. در این منطقه، صدها هزار نفر از سربازان ایرانی و عراقی در یکی از خونین ترین نبردهای اواخر دهه بیستم، تا سر حد مرگ با هم ­جنگیدند. حتی امروزه نیز، گشت­های مرزی گاهی اوقات در این منطقه درگیر می شوند.

یوزپلنگی شکار شده در دوران قاجار

 اما این پلنگ­ها در همین منطقه دوام آورند و به صورت تعجب آوری، گذشته خشونت آمیز این منطقه به بقای این گونه کمک نموده است. در بخشی از این جنگ حدودا ده ساله، دیکتاتور عراقی صدام حسین و همتایان ایرانی­اش حدود 20 تا 30 میلیون مین زمینی را در دهه 80 در زمین این منطقه کاشتند. دو دهه پس از کاشت آخرین میدان­های مین، مواد منفجره هنوز هم باعث مرگ و نقص عضو ساکنان محلی می­گردد.

 اما همین مین­ها با جلوگیری نمودن از ورود شکارچیان به بعضی مناطق، به محافظان اتفاقی پلنگ­ها تبدیل شده­اند.

اکنون تمایل به پاکسازی مین­ های زمینی منجر به ایجاد تضاد بین منافع انسانها و حیوانات وحشی شده است. منطقه نیمه خود مختار کردستان عراق به سرعت در حال توسعه است و در کنار آن وجود ذخایر عظیم نفت و گاز –که بیشتر آن در ارتفاعات محل زندگی این یوزپلنگ خوابیده است- به احتمال زیاد محرک خوبی برای اعلام استقلال آن می باشد.

تلاش­های بسیاری برای حفاظت از این باریکه بزرگ خاور میانه انجام گرفته است. به مانند بسیاری از مناطق در حال توسعه، در اینجا نیز به علت خطرات اقتصادی و درگیری های سیاسی، محیط زیست کمتر مورد توجه قرار می­گیرد. اما ظهور گروه­ افراطی دولت اسلامی، که در حال حاضر کنترل باریکه هایی از سوریه و عراق را در دست دارد و اخیرا در نزدیکی مرزهای ایران مستقر شد، وضع اسفناک یوزپلنگ ایرانی را بیشتر از تمرکز تصمیم گیرندگان محلی خارج کرده است.

این یوزپلنگ ایرانی توسط یک دوربین در پارک ملی کویر ایران شکار شده است. تنها کمتر از هزار عدد از این حیوانات در حیات وحش باقی مانده اند.

 به همین دلیل طرفداران حقوق حیوانات در منطقه در حال حاضر با تلاشها برای پاکسازی مین ها مخالفند. آنها می­گویند که پاکسازی مسیر برای بازگشت مردم به آن مناطق می­تواند پلنگ را دوباره در معرض خشونت انسان قرار دهد (در موزامبیک نیز زمانی که پاکسازی مین ها صورت گرفت مساله مشابهی پیش آمد.)

 اعظم الوش، رئیس گروه حفاظت از مناطع طبیعی «Nature Iraq» می­گوید: «از نظر زیست محیطی، مین­ها بسیار خوبند، چرا که مردم را از یوزپلنگ ها دور نگه می­دارند.»

شکارچیان محلی منتظرند

احمد کردی در رستوران کنار جاده ای برادرش در خارج از شهرستان سلیمانیه عراق کار می کند. هیکل خپل و دستان نرمش به نظر می­رسد که با کوهنوردی در رشته کوه های زاگرس بیگانه باشد، اما کردی تیرانداز ماهر و با تجربه­ ایست که مشتاق است در مورد شکار یوزپلنگ داستان بگوید.

کردی همراه با تقلید ادای شلیک کردن گفت: «من و پسر عمویم در نزدیکی روستایش در ایران مشغول شکار بز بودیم که این حیوان عظیم الجثه را به آرامی در حال حرکت بر صخره ­ها دیدیم، هرچند راه زیادی را تا آن حیوان فاصله داشتیم اما این چالشی بود که نمی­توانستم در مقابل وسوسه آن مقاومت کنم.»

بازار پوست پلنگ عمدتا با کساد مواجه شده است، اما هنوز هم علاقه خاصی برای به دام انداختن این موجود عجیب و غریب وجود دارد. به همین خاطر، مجازات­های سخت برای کشتن این پلنگ­ها نیز نتوانسته بعضی شکارچیان جاه طلب را از شکار پلنگ منصرف نماید.

مین­های زمینی، به خوبی مردم را از بعضی مکان­ها دور نگه می­دارند و این مکان ها تبدیل به محل مناسبی برای زندگی این موجود شده اند.

کردی در مورد بی­میلی­اش به رها کردن تفنگش می گوید: «بسیاری از حیوانات در حال حاضر در ارتفاعات کوه جایی که مین­های زمینی وجود دارند، باقی مانده­اند. ما واقعا نمی­توانیم به آنجا برویم، بنابراین نمی­توانیم آنها را شکار کنیم.»

البته این به این معنی نیست که پلنگ­ها کاملا از خطر این مین­ها در امانند.

آنها بسیار چابک هستند و بیشتر اوقات روی درختان و یا صخره­ها هستند و وزنش به خاطر چهارپا بودنش به اندازه کافی سبک است، چون معمولا این مین­های ضد تانک در سطح وزنی معادل 176 پوند فعال می­شوند (80 کیلوگرم).

اما تصور می­شود که حداقل دو یوزپلنگ با تحریک شاخک­های و سیم تله­های مین­های ضد نفر V69 ایتالیایی در منطقه کشته شده­اند. ویدئویی نیز منتشر شده است که در آن یک پلنگ از شدت خونریزی بعد از از دست دادن پایش در حالی که از کوه پر از مواد منفجره رد می­شد، جان خود را از دست داد.

حفاظت از مین ها

این به نظر شگفت آور می­رسد که دستگاه های کشنده به ادامه حضور یوزپلنگ ایرانی در رشته کوه های زاگرس کمک می­کند، اما زندگی حیوانات در منطقه همواره ارتباط تنگاتنگی با زندگی مردم محلی دارد.

غیر از شکارچیان، الوش نگران تخریب سریع زیستگاه پلنگ است، زیرا حذف مین­ها باعث توسعه اراضی در اطراف سلیمانیه و سایر شهرهای کوچک می­گردد، شهرهایی که همچنان در حال گسترش بوده و نگرانی وی را تایید می­کنند.

کوهی که در نزدیکی دریاچه دوکان عراق چند سال پیش مین­زدایی شده بود، تحت اختیار اتحادیه میهنی کردستان، حزب سیاسی حاکم وقت قرار گرفت و بعد حصارکشی شد و در آن ساخت و ساز صورت گرفت.

برخی از عراقی­ها حتی برای تکمیل مین­­زدایی صبر نکردند و وارد این مناطق پر از مین شدند.

کریس بول، مدیر پروژه شرکت «Sterling Global Operations» که مانند بسیاری از سازمان های پاکسازی کننده مین ها در کردستان عراق، توسط شرکت­های بین المللی انرژی که به دنبال کشف منابع جدید نفت و گاز هستند تامین مالی می شوند، می گوید: «ما باید هر روز عملیات را متوقف می­کردیم، چرا که مردم در حال چراندن حیوانات در میدان­های مین بودند.»

در اواخر دهه 80، دولت عراق تخریب بیش از 4000 روستای کردنشین در شمال عراق را تسریع کرد. با انجام این کار، صدام حسین جمعیت حیوانات را با کاهش تعداد زیادی از مردم در کوه­ها و دفع شکارچیان مقیم به طور سهوی افزایش داد.

با این حال طبق گفته های طرفداران محیط زیست، چند سال بعد بسیاری از این مردم روستایی، بعد از اعمال منطقه پرواز ممنوع بر فراز شمال عراق توسط آمریکایی ها آمریکاکه نیروهای دولتی را به عقب راند به خانه های خود بازگشتند، و در پی این امر حیات وحش در منطقه دستخوش تغییر شد.  

شکار در ایران

در ایران، وضعیت گربه­های بزرگ و مردم محلی که در کنار هم سکنی گزیده اند کمی متفاوت است.

جمعیت یوزپلنگ های ایرانی در اینجا به طور قابل توجهی بیشتر است، چون این حیوان در افسانه های و اساطیر حضور بارزتری نسبت به کشور همسایه عراق داشته است. امیرحسین خالقی، از بنیانگذاران پروژه «یوزپلنگ ایرانی» ایران می گوید: «این موجود سمبل قدرت و شجاعت در ایران باستان بود.» او می­گوید که پوست یوزپلنگ به عنوان پرچم چند سلسله شاهنشاهی مورد استفاده قرار گرفته است.

هرچند، این ارزش در فرهنگ فولکور ایرانی زندگی یوزپلنگ را ساده­تر نکرده است. جاده­های ایران به شدت خطرناک هستند -با توجه به آمار سازمان بهداشت جهانی، این کشور یکی از کشورهای با بالاترین نرخ مرگ و میر بخش جاده ای در جهان، با بیش از 20،000 نفر کشته در هر سال است- و تعداد زیادی از این یوزپلنگ­ها بر اثر عبور از جاده ها و برخورد با ماشین ها از بین رفته­اند. بعضی دیگر نیز در پی ناتوانی در عبور از بزرگراه های غیرقابل عبور بر اثر نبود مواد غذایی مرده اند.

اما بیشترین تهدید هنوز شکار بیش از حد و موضع شدیدا تهاجمی کشاورزان ضد یوزپلنک ها به خاطر ترس از دست دادن گوسفند و گاوهایشان توسط درندگان است.

آرش قدوسی، شریک خالقی در ایجاد پروژه «یوزپلنگ ایرانی» که در حال بررسی نبرد شکارچیان و یوزپلنگ برای شکار طعمه های مشترک است می گوید: «فراتر از ذخایر طبیعی، مقدار طعمه های یوزپلنگ ها به دلیل شکار غیر قانونی در حال کاهش است.»

قدوسی گفت: «پلنگ­ها برای شکار طعمه مجبورند به نزدیکی روستاها بروند و این باعث درگیری بین آنها و کشاورزان شده و کشاورزان نیز با استفاده از سم و یا تفنگ آنها را به قتل می­رسانند.»

در هر دو کشور ایران و عراق، جنگلبانان از یوزپلنگ ها محافظت کرده و شکارچیان آن را تعقیب می­نمایند. با وجود همه چالش­ها، آنها نسبتا در مجازات شکارچیان غیر قانونی و تعقیب کردن فروشندگان پوست پلنگ در بازار به خوبی عمل کرده­اند.

اما تجربیات یک جنگلبان در عراق که در شمال شهر قرداق در شمال عراق زندگی می­کرد، وضعیت بغرنج حفاظت از حیات وحش را نشان می­دهد.

هرگاه صدای تیر اندازی شنیده می شود آنها برای گشت زنی به تپه­های اطراف می­روند، اما سوخت محدود اختصاص یافته به وانت پیکاپ آنها باعث می شود که نتوانند مسافت های دوری را طی کنند.

آراز، فرمانده واحد که چهار علامت سر شانه­اش نشان از نه سال خدمت در این نیرو دارد می­گوید: «فشار شکار در حال کاهش است. از ماه ژوئیه رد پای پلنگ دیده نشده است.»

اما او و مردانش از سهل انگاری سیاستمدار محلی، شیخ جعفر، خشمگین هستند، این وزیر سابق حکومت اقلیم کردستان که با شکارچیان غیرقانونی مماشات می کند. هر کسی که با تفنگ شکار در مناطق شکار ممنوع دیده شود، بلافاصله خلع سلاح شده و به قاضی محلی تسلیم می­گردد، اما تعداد دفعات حضور مجدد این متخلفان در کوه­ها محافظان جنگل را دلسرد کرده است.

همکاران آنها نیز در بقیه نقاط نیز از محدودیت های شدید و مشکلات رنج می برند. 

هر سال دولت ایران تعداد محدودی مجوز شکار صادر می­کند، اما بسیاری از روستاییان بخشی از جیره­های غذایی خود را از گوشت شکاری که از کوه می­آورند تامین می­کنند که این امر درگیری شدیدی را بین مردم محلی و مجریان قانون باعث شده است. این نوع اختلاف در سراسر جهان دیده می­شود، اما جدا از دادن قدرت فراوان به این نگهبانان برای مبارزه با آنهایی که امنیت این حیوانات را تهدید می­کنند، مقامات چارچوب قانونی گذشت ناپذیری را برای مجازات تخلفات این نگهبانان ایجاد کرده اند.

قدوسی گفت: «جنگل بانان مجاز به حمل سلاح هستند، اما اگر یک جنگلبان تصادفا یک شکارچی را بکشد، دادگاهی طولانی را تجربه خواهد کرد و ممکن است به زندان و یا حتی اعدام محکوم شود.»

حیوانات سیاسی

یوزپلنگ ایرانی توسط اتحادیه بین المللی حفاظت از طبیعت در لیست حیوانات در معرض خطر قرار گرفته است.

محاسبه این که پلنگ فارسی چقدر در معرض خطر است مشکل است. هیچ آمار رسمی از تعداد آنها وجود ندارد و تلاش­های مستقلی برای شمارش تعداد آنها صورت گرفته که به طور مستمر به خاطر سرقت تجهیزات موردنیاز، متوقف شده است. براساس بهترین تخمین گردآوری شده توسط اتحادیه حفاظت از طبیعت، تعداد کل یوزپلنگ ها چیزی حدود هزار قلاده است، و اکثریت آنها در ایران حضور دارند.

تمام ده دوربینی که گروه «طبیعت عراق» به منظور تهیه عکس و شناسایی یوزپلنگ ها  مورد استفاده قرار گرفته دزدیده شده است، همینطور 24 عدد از 80 دوربین پروژه «یوزپلنگ ایرانی» نصب شده اطراف پارک ملی گلستان ایران به سرقت رفته است.

گروه­های «یوزپلنگ ایرانی» و «پلنگ سانان»، یک گروه بزرگ حفاظت از گربه­های بزرگ، هیچگاه برآورد مشابهی نداشته اند. آنها تعداد کل جمعیت یوزپلنگ های ایرانی را در حدود 500-800 اعلام کرده اند، اما با توجه کاهش روزافزون مساحت زیستگاه های طبیعی این حیوانات احتمال کاهش بیشتر این تعداد وجود دارد.

تحولات منطقه ای نیز بر یوزپلنگ ها تاثیرگذار بوده اند. گروه­ افراطی دولت اسلامی نیروی خود را در هفته­های اخیر از دست داده است، زیرا حملات هوایی آمریکا میزان حملات آن در برخی شهرها را کاهش داده است، اما آنها هنوز هم در حال کشتار در عراق هستند. تلاش بیشتر برای حفاظت از این یوزپلنگها و اختصاص منابع برای افزایش آگاهی مردم در مورد این گربه های بزرگ، احتمالا تحت تاثیر اولویت های مهمتر قرار خواهد گرفت.

اما از دیدگاه یک یوزپلنگ، ممکن است آشفتگی در خاور میانه چیز خوبی باشد. هر ساله حکومت اقلیم کردستان منابع مالی بشردوستانه­ای را برای مین­زدایی زمین­های اطراف و ارتفاعات در نظر می­گیرد که مورد توجه شرکت­های انرژی نیست، به خصوص ارتفاعاتی که در آنها یوزپلنگ ها زندگی می کنند.

کمک هزینه امسال به منظور مقابله با دولت اسلامی به نیروهای پیشمرگه کردستان داده شد. بول، مدیر عملیات مین­زدایی می گوید: «تنش­های سیاسی با جنوب عراق و همچنین جنگ کنونی فرآیند مین زدایی را کند ساخته اند.»

اما شاید یوزپلنگ­ها ممکن است در میدان­های مین پنهان باقی مانده باشند.

مقامات ایرانی و کردهای عراقی در مورد ایجاد مناطق شکار ممنوع بیشتری صحبت کرده اند، اما همه شواهد و مدارک دال بر این است که یوزپلنگ نیز مانند شیر و ببر ایرانی در حال انقراض است.

مقامات علاقه کمی به کاهش سرعت توسعه شرکت­های انرژی در  زیستگاه های یوزپلنگ نشان داده­اند و 95 درصد اقتصاد حکومت اقلیم کردستان متکی بر نفت و گاز است. جوانان ایرانی نیز به نظر می­رسد برای محافظت از این حیوانات فوق­العاده به پا خواسته اند، اما شکار آنقدر در مناطق روستایی ریشه­ دار و عادت شده که بعید به نظر می­رسد به همین راحتی بتوان با آن مبارزه فرهنگی کرد.

احمد کردی، شکارچی بازنشسته پیش بینی خوشبینانه و مثبتی ارائه می کند.

او می­گوید: «یوزپلنگ بسیار قوی است، آنها حیواناتی باور نکردنی هستند. ما حتی اگر می­خواستیم هم نمی­توانستیم همه آنها را بکشیم.»