از سلول‌درمانی تا شارلاتانیسم علمی

سلول درمانی از جمله روش هایی است که در پزشکی آینده و بخصوص در درمان بیماری های صعب العلاج یا بیماری های ناشی از تخریب بافت های بدن مانند بیماری های قلبی، آرتروز، بیماری های کلیوی یا بیماری های گوارشی و دیابت کاربرد بسیار زیادی خواهد داشت. این بیماری ها از جمله بیماری هایی است که تعداد زیادی از افراد در سطح جامعه به آن مبتلا هستند، اما مشکل ما اینجاست که نمی توان به کمک روش های درمانی موجود برای درمان این بیماری ها چاره ای اندیشید. سلول درمانی از جمله روش های درمانی جدید مطرح در حوزه پزشکی است که به نظر می رسد تا اندازه ای می تواند در درمان و بهبود وضع افراد مبتلا به چنین بیماری هایی تاثیرگذار باشد. این روش درمانی با معرفی سلول های بنیادی تا اندازه ای پا گرفت و به عنوان راهی برای نجات بیماران مطرح شد. پس از آن پزشکان به استفاده از این روش درمانی علاقه مند شدند.

روش های درمانی مبتنی بر سلول درمانی چه مسیری را باید پشت سر بگذارند تا بتوان از آنها در درمان بیماران استفاده کرد؟

ایده های درمانی مطرح ابتدا در نمونه های حیوانی مورد آزمایش و بررسی قرار می گیرد و سپس فرآیند درمان بالینی روی انسان ها آغاز می شود. عبور از این مرحله یعنی عبور از مطالعات آزمایشگاهی تا رسیدن به مطالعات حیوانی و در نهایت مطالعات و آزمایشات انسانی فرآیندی است که ممکن است ده تا 20 سال طول بکشد. البته در شرایطی می توان از سلول درمانی به عنوان یک راهکار درمانی استفاده کرد که اثرگذاری آن در مراحل مختلف آزمایشی مورد تائید قرار گیرد و فقط یک تئوری ساده نباشد. اگر نگاهی به اخبار منتشر شده در رسانه ها بیندازید متوجه می شوید سلول درمانی و بخصوص استفاده از سلول های بنیادی و توانمندی های این سلول ها در درمان بیماری ها اکنون کم کم مراحل طفولیت را پشت سر گذاشته و مطالعات انسانی نیز در زمینه درمان بعضی از بیماری ها آغاز شده است. خوشبختانه سلول درمانی باوجود محدودیت هایی که پیش رو داشته، از پیشرفت خوبی برخوردار بوده است و در بعضی از زمینه ها شاهد انجام مطالعاتی هستیم که پیش از این اصلا تصور نمی شد سلول درمانی بتواند در این حوزه ها قدم بگذارد.

در حال حاضر در سلول درمانی از کدام گروه از سلول های بنیادی استفاده می شود؟

سلول های بنیادی را می توان از منابع مختلف تهیه کرد. سلول های بنیادی جنینی منبعی از سلول های بنیادی است که بعد از لقاح ایجاد می شود. سلول های بنیادی بندناف و سلول های بنیادی موجود در بافت ها نیز از دیگر منابعی است که می توان ردپای سلول های بنیادی را در آن پیدا کرد. تا سه یا چهار سال پیش که درباره تاثیرگذاری سلول های بنیادی شک و تردید های زیادی وجود داشت ما فقط درمان با سلول های بنیادی بزرگسال یا سلول های بنیادی جدا شده از خون بند ناف را شاهد بودیم، اما امروزه می بینیم مطالعاتی آغاز شده است که بر درمان با استفاده سلول های بنیادی جنینی مبتنی است که سال ها درباره استفاده از این گروه از سلول های بنیادی مشکلات و محدودیت های اخلاقی متعددی مطرح بود. اگر بخواهیم از مجموع گرایش هایی که در جامعه جهانی نسبت به استفاده از سلول های بنیادی مطرح شده به یک نتیجه گیری کلی برسیم می توان به پیغام نخست وزیر ژاپن در اجلاس هشت کشور صنعتی دنیا در داووس سوئیس اشاره کرد. پیغام نخست وزیر ژاپن این بود که ما می خواهیم در بحث پزشکی ترمیمی در دنیا پیشرو باشیم که برای رسیدن به این هدف قصد داریم از حمایت شرکت های خصوصی که می خواهند تولید سلول انجام دهند، استفاده کنیم. رویکرد کشوری مانند ژاپن که یک کشور کاملا محافظه کار است و براحتی هر ایده ای را برای درمان بیمارانش قبول نمی کند، نشان می دهد دیدگاه جهانی نسبت به مقوله سلول درمانی در حال تغییر است و موضوع قابل توجه این است که این کشور در سطح کشورهای صنعتی امروز در حوزه درمان به چنین جایگاهی می رسد. این نشان می دهد هم در بخش درمانی و هم در بخش صنعتی نگاه دنیا به مقوله سلول های بنیادی و سلول درمانی تغییر کرده است.

آیا در کشور ما نیز شرایط مشابهی ایجاد شده است؟

شما در داخل کشور هم این تغییر نگاه را می بینید. ستاد سلول های بنیادی چند سال پیش تاسیس شد. اکنون رویکرد این ستاد بیشتر به حمایت از کارهای تولیدی و کارهایی است که بیشتر به درمان می رسد. قرارداد مرکز سلول درمانی با مرکز تحقیقات غدد نیز چند سال پیش با حمایت وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشکی به امضا رسید. بسیاری از بیمارستان ها نیز نسبت به ارائه خدمات درمانی مبتنی بر سلول درمانی گرایش پیدا کرده اند، اینها شواهدی است که نشان می دهند سلول درمانی از طفولیت خارج شده است. اگر بخواهیم حوزه کار در زمینه سلول درمانی را محدود کرده و به یکی از مراکزی اشاره کنیم که بیشترین کار را در زمینه سلول درمانی انجام داده است می توانیم نگاهی به فعالیت های انجام شده در پژوهشگاه رویان داشته باشیم. سلول درمانی در رویان سال 1384 با بیماران قلبی شروع شد. پس از پشت سر گذاشتن مطالعات فازهای یک، دو و سه، مطالعات دیگری را به صورت بالینی شروع کردیم. همه این مطالعات بر اساس آخرین استانداردهای موجود در سطح بالینی انجام شد که گاهی نیز بعضی از این گزارش ها به مردم هم ارائه شده است. در این روندی که پشت سرگذاشته ایم در درمان بعضی از بیماری ها مانند بیماری های پوستی به موفقیت های چشمگیری دست یافته ایم. ما برای افرادی که دچار اسکار پوستی یا ضایعات ناشی از افزایش سن هستند مطالعه ای را انجام داده ایم. در این زمینه محصولاتی را در سطح جهانی داشته ایم که مورد تائید FDA نیز قرار گرفته است. ما در کشور خودمان این محصولات را تولید کرده ایم و مطالعات بالینی را روی این محصولات انجام داده ایم و این کار را تا جایی ادامه داده ایم که امروز افرادی که با مشکل ضایعات پوستی مواجه هستند می توانند با مراجعه به واحدهای بالینی در پژوهشگاه رویان یا مطب ها و مراکز درمانی مختلف از خدمات درمانی مبتنی بر سلول درمانی استفاده کنند. پزشکان نیز می توانند با این مرکز در ارتباط باشند و نمونه بیمارانشان را برای ما ارسال کنند. ما این نمونه را کشت می کنیم و در قبال هزینه ای که می پردازند این درمان را برای آنها انجام می دهیم. درباره بیماری های پوستی دیگر نظیر ویتیلیگو یا لک و پیس نیز مطالعات متعددی را انجام داده ایم و خوشحال هستیم که می توانیم به این گروه از افراد نیز خدمات درمانی ارائه دهیم.

معمولا هزینه های سلول درمانی بسیار بالاست. آیا برای یافتن راهی به منظور کاهش درمان هزینه ها چاره ای اندیشیده اید؟

ما در این کار فقط به فناوری اولیه بسنده نکرده ایم و اکنون در حال انجام مطالعات زیادی هستیم تا بتوانیم فناوری این کار را بهبود بخشیده و هزینه درمان را تا حد امکان کاهش دهیم. سلول درمانی نسبت به دیگر روش های درمانی رایج هزینه بالاتری دارد، اما باید توجه داشت در طولانی مدت این روش نسبت به دیگر درمان های موجود هزینه چندان بالایی ندارد، چراکه می تواند اثرات طولانی مدتی داشته باشد. برای مثال در تزریق سلول فیبروبلاست یعنی آنچه در درمان چین و چروک های پوستی می بینیم این است که براساس مطالعاتی که انجام داده ایم ماندگاری روش درمانی سلول درمانی در حدود دو، سه سال است در حالی که اگر از مواد پرکننده استفاده شود ماندگاری آن در حدود چهار تا شش ماه خواهد بود که در طول سال باید چند بار تکرار شود، بنابراین به این نتیجه می رسیم که در مجموع هزینه سلول درمانی به صرفه تر خواهد بود. علاوه بر این روش عوارض جانبی کمتری دارد. چراکه از سلول های بدن خود فرد برای درمان او استفاده می شود. همچنین در این روش درمانی بیمار درد و رنج کمتری را تجربه می کند.

تاکنون تاثیرگذاری سلول درمانی در چه بیماری هایی مورد تائید قرار گرفته است؟

ما در این پژوهشگاه بیماری های مختلفی را مورد بررسی قرار داده ایم. در بیماری های مختلفی می توان از سلول درمانی استفاده کرد. بیماری های قلبی، پوستی، استخوان و غضروف، بیماری های کلیوی، مجاری ادرار، بیماری هایی که چشم و بینایی را درگیر می کند، بیماری های مغز و اعصاب، بیماری هایی که سیستم ایمنی را ضعیف می کند و به اصطلاح بیماری های خودایمن، بیماری های دستگاه گوارش، کبد و بیماری هایی که به پانکراس آسیب رسانده و به دیابت منجر می شود، سرفصل مطالعاتی است که ما در این پژوهشگاه انجام داده یا در حال انجام آن هستیم. برای بیشتر این بیماری ها مطالعات بالینی در فازهای مختلف انجام شده است.

یکی از بیماری هایی که خوب است به آن بپردازیم تا جایگاه سلول درمانی در آن بخوبی شناخته شود بیماری ای است که کبد را درگیر کرده و به آن آسیب می رساند. از یکسو استفاده از سلول درمانی در درمان این بیماری نتیجه چندان موفقیت آمیزی نداشته است و از سوی دیگر نمی توان گفت این بیماری نسبت به سلول درمانی جواب نداده است. این نشان می دهد ما تا حد زیادی در مسیر علمی حرکت کرده و فقط به تبلیغات بدون اساس علمی نپرداخته ایم. یکی از مهم ترین بیماری هایی که کبد را درگیر می کند بیماری سیروز کبدی است. در این بیماری ساختار بافت کبد از دست می رود. کبد عضوی است که فعالیت های زیادی را در بدن انجام می دهد و تنها گزینه پیش روی این افراد این است که منتظر پیوند کبد باشند. پیوند کبد در حال حاضر یکی از بهترین راهکارها برای درمان این گروه از بیماران است. این روش از نظر ایمنی پیامدهای زیادی را برای بیمار به همراه ندارد و تا اندازه زیادی به بیمار کمک می کند به زندگی عادی خودش بازگردد. مشکل خیلی بزرگی که در این زمینه با آن مواجه هستیم این است که در حال حاضر فقط یک مرکز برای پیوند کبد در بیمارستان نمازی شیراز وجود دارد که اگر هر روز بتواند یکی یا دو دهنده خوب پیدا کند ـ که معمولا هر روز این اتفاق نمی افتد ـ در چنین شرایط این مرکز در سال برای 500 تا 600 نفر پیوند کبد انجام می دهد. این در حالی است که تعداد افرادی که در فهرست انتطار پیوند کبد هستند به 7000 تا 8000 نفر می رسد. شاید با افزایش تعداد مراکز پیوند بتوان این مشکل را حل کرد، اما تعداد دهنده ها خیلی زیاد نیست و این محدودیت ایجاد می کند. یکی از کارهایی که ما از سال ها پیش در حوزه سلول درمانی درباه آن تحقیق کرده ایم، این است که آیا می توان به کمک سلول درمانی سیروز کبدی را درمان کرد. بر همین اساس با همکاری مرکز تحقیقات گوارش مطالعات استانداردی را طراحی کرده ایم. در چند مطالعه اول ما شش بیمار را انتخاب کرده و با منابع سلولی مختلف کار درمان را انجام داده ایم. ما همه سلول های بنیادی را از مغز استخوان جدا می کنیم. در همین سه مطالعه اول متوجه شدیم که نمی توان به این نتیجه رسید که با استفاده از سلول درمانی می توان سیروز کبدی را درمان کرد، اما متوجه شدیم تزریق سلول های بنیادی عملکرد کبد را 20 تا 30 درصد بهبود می بخشد و همین اندک بهبود موجب می شد بیمار فرصت کافی داشته باشد تا یک دهنده پیدا کند. ما در این مرحله مطالعات انسانی را قطع کرده و بار دیگر به مطالعات حیوانی بازگشتیم. این بار با سلول های جدیدتر مطالعات را ادامه دادیم و با همکاری مرکز تحقیقات گوارش دانشگاه تهران موش هایی را طراحی کردیم که دچار آسیب های کبدی شده بودند. سلول ها را از منابع جدید امتحان کردیم و دوباره مطالعات فاز اول را تکرار کردیم بعد دوباره مطالعات انسانی را با چندبار تزریق یا استفاده از داروهای همراه تکرار کردیم و منتظر هستیم ببینیم نتیجه این مطالعات چه خواهد بود.

آینده سلول درمانی را چگونه می بینید؟

آنچه اکنون در سطح جهانی وجود دارد این است که چند گرایش در بحث سلول درمانی مطرح است. اول این که کشورها سعی می کنند به طرف استفاده از ابزار حرکت کنند؛ یعنی از ابزارهایی استفاده می کنند که بتواند سلول های بنیادی را به طور خودکار از مغز استخوان با بافت چربی جدا کند. این یک گرایش است که وجود دارد به این ترتیب در اتاق عمل می توان سلول بنیادی جدا شده را در روند درمان مورد استفاده قرار داد. گرایش دیگر این است که از سلول های غیرخودی استفاده کنند؛ یعنی سلول هایی که از خود بیمار گرفته نمی شود، بلکه از منبع دیگری گرفته شده و در بانکی ذخیره می شود. به این ترتیب می توان در درمان بیماری های حاد هم از سلول درمانی استفاده کرد. این روش مرحله کشت را ندارد و هزینه ها را کاهش می دهد.در کنار آن گرایش خوبی به سلول های بنیادی جنینی و سلول های بنیادی که از جنین های سقط شده گرفته می شود، ایجاد شده است. شرکت بزرگ آمریکایی Norostem موفق شده است در چند مطالعه بالینی از سلول های بنیادی گرفته شده از جنین های سقط شده استفاده کند و این کار بالینی در بیماران مغز و اعصاب نتیجه بهتری داشته است. نخستین هدف ما این است که با جلب سرمایه گذاری به مرحله صنعتی برسیم و کار بعدی ما حرکت به سمت استفاده از سلول های بنیادی غیرخودی است و امیدواریم بتوانیم فناوری مورد نیاز برای استفاده از سلول های جنینی را در کشور داشته باشیم.

سلول درمانی را از مسیر درست تعقیب کنید

در سال های اخیر درباره سلول های بنیادی و سلول درمانی که ازجمله روش های درمانی مبتنی بر این گروه از سلول هاست موضوعات مختلفی مطرح شده است. باید توجه داشت مقوله سلول های بنیادی هنوز در مراحل اولیه است و به بلوغ کامل دست نیافته است. عده ای از موسسات و پزشکان سودجو نیز از این شرایط سوءاستفاده کرده و می خواهند به اصطلاح از آب گل آلود ماهی بگیرند. با توجه به این که سلول های بنیادی این روزها اسم و رسم خوبی پیدا کرده است در تبلیغ بسیاری از روش های درمانی ازجمله پی.آر.پی که در حقیقت استفاده از پلاکت غلیظ شده خون است گفته می شود، این روش درمانی با استفاده از سلول های بنیادی انجام می شود. در حالی که پلاکت فقط بخشی از سلول است یا این که در تبلیغات شبکه های ماهواره ای قرص ها و داروهایی را معرفی می کنند که گفته می شود از سلول های بنیادی تهیه شده است. این تبلیغات نتیجه رواج شارلاتانیسم در حوزه پزشکی است که می تواند پیامدهای بسیاری را به همراه داشته باشد، اما همه باید توجه داشته باشند سلول درمانی خوراکی نیست و چنین تبلیغاتی از سوی پزشکان و مراکز درمانی جنبه سودجویی دارد و می تواند ماهیت واقعی سلول درمانی را زیر سوال ببرد.

وقتی در خبرها از یک روش درمانی صحبت می شود، نشان دهنده این است که در آغاز این مسیر هستیم و نباید تصور شود پس از اعلام این خبر همه افراد می توانند برای بهره مندی از خدمات درمانی مبتنی بر این روش جدید به مرکز درمانی مراجعه کنند، بلکه دست کم ده سال زمان لازم است تا بتوان از این روش جدید در فرآیند درمان استفاده کرد، اما متاسفانه همیشه برخی افراد سودجود در کمین هستند تا از این فرصت برای کسب سود استفاده کنند. در همه کشورهای دنیا شارلاتانیسم در حوزه پزشکی رایج است و بیمارانی که درمانده شده اند از هر راهکاری برای درمان کمک می گیرند؛ بنابراین توصیه می شود همیشه از مسیرهایی که از موسسات و مراکز علمی معتبر عبور می کند به دنبال روش های درمانی جدید باشید و از افرادی کمک بگیرید که در مراکز دانشگاهی فعالیت می کنند.

فرانک فراهانی جم / گروه دانش