مروری بر امواج سروده‌های انقلاب اسلامی

به گزارش بولتن نیوز، هنر در ذات خود نسبتی جدایی‌ناپذیر با وضعیت سیاسی و اجتماعی زمانه دارد و در واقع آیینه‌ی عصری است که از آن سخن می‌‌گوید. این بازتاب را در دوره‌هایی حتی در سکوت هنر نیز می‌توان مشاهده کرد.

برخی پدیده‌ها تاثیر شگرفی بر روی جهان‌بینی افراد می‌گذارند. انقلاب‌ها نیز از این دست محسوب می‌شوند. هر انقلابی با توجه به گستردگی و وسعت خود تحولی را به همراه می‌آورد. این دگرگونی، در انقلاب اسلامی با توجه به عظمت آن بروز ویژه‌ای پیدا کرده است. چنانکه می‌توان گفت با پدیدار شدن آن، روح تازه‌ای در هنر شعر دمیده شد. در تمام اعصار، شعر به عنوان یک عنصر پیش برنده در حرکت‌های اجتماعی محسوب می‌شده است. اما در رابطه با انقلاب اسلامی و حرکت مردمی که با رهبری امام خمینی(ره) در آن سال‌ها در حال شکل‌گیری بود عنصر شعر و با نگاهی کلان تر حتی هنر، بیش از آنکه بخواهد بر روی پیروزی انقلاب اسلامی تاثیر‌گذار بوده باشد از آن تاثیر پذیرفته است.

ارائه تعریف از شعرِ انقلاب اسلامی کار دشواری به نظر می‌رسد. سخن گفتن از نقطه‌ی شروع این جریان نیز. اما اگر بخواهیم حدود و ثغوری برای آن در نظر بگیریم می‌توان شروع شعر انقلاب را از اواسط دهه چهل هجری شمسی سراغ گرفت. مردمی بودن حرکت انقلاب موجب شد هر فردی در این تلاش باشد تا دین خود را نسبت به آن ادا کند. این شور و شعف باعث شد دیگر در اشعار، خبری از یأس و انجمادی که در سال‌های قبل در موضوعات شعری موج می‌زد یافت نشود و اشعار می‌رفتند تا نسلی نو از موضوعات که آمیخته با جوشندگی و خشم و صراحت بود را وارد دنیای شعر کنند. بیان صریح و شعاری و ساده از ویژگی‌های شعر سال‌های منتهی به پیروزی انقلاب اسلامی بود. شعر حسن حسینی در آن سال‌ها گواه این ویژگی‌هاست:

نام‌آوران تا نعره‌های خون کشیدند
خورشید را از قلب شب بیرون کشیدند
فریادشان شهدی شد و در جام حق ریخت
تکبیرشان چون نور، در کام فلق ریخت
خفاش را بال و پر پرواز بستند
با گرز ایمان گردن شب را شکستند

رابطه شعر و انقلاب در سال‌های آغازین حکومت اسلامی و در زمان‌هایی که هنوز شور مردمی سرد نشده بود با شروع جنگ تحمیلی دگربار اوج گرفت و رفت تا در پی شعر انقلاب، موج دیگری تحت عنوان شعر «دفاع مقدس» را خلق کند. نهالی که در اواسط دهه چهل شمسی پا گرفته بود حال در اشعار دفاع مقدس استواری خود را بیش از پیش هویدا می‌کرد و از لحاظ کیفیت فاصله‌ای جدی با شعر قبل از پیروزی انقلاب ‌می‌گرفت.

دفاع مقدس نیز همچون انقلاب اسلامی با نمونه‌های مشابه خود تفاوتی ماهوی داشت. در پیشینه ادبیات فارسی، «شعر جنگ» به نوعی بی‌سابقه بود. ایران همواره در طول تاریخ مورد هجوم‌هایی واقع شده است. از تهاجم مغولان گرفته تا تاخت و تاز تیمور گورکانی، اما هیچگاه جریان پر رنگ مقاومت چنان که در دفاع مقدس، با ابعاد هویتی، به وجود آمد شکل نگرفت. این اولین باری بود که دفاعی در سایه‌ی یک نظام مردمی بروز پیدا می‌کرد. و طبعا موجی نو در شعر فارسی به راه می‌انداخت. جدای از این، تنوع موضوعیِ جنگ چشم‌انداز وسیع‌تری را پیش روی شاعران برای سرودن قرار می‌داد. و همین مسئله در گستردگی طیف موضوعات شعر دفاع مقدس تاثیرگذار بود.

جنگ تحمیلی دایره‌ی شاعران را نسبت به سال‌های قبل از پیروزی انقلاب وسعت بخشید. برخی افراد که در سال‌های پیش از جنگ به دلایلی سکوت کرده بودند در برابر حمله نظامی به کشور لب گشودند. از جمله‌ی این افراد می توان به سیمین بهبهانی و مهدی اخوان ثالث اشاره کرد. اخوان در سال ۶۱ شعری را در روزنامه کیهان در رابطه با دفاع مقدس به چاپ رساند:

گرچه می‌بافند بهر شیرها زنجیرها
بگسلند آخر همه زنجیرها را شیرها
این دلیران نکو با بد چه جنگی می‌کنند
همچو جنگ شیرها با تیر و با شمشیرها
...

موج دیگری که باید در بررسی شعر انقلاب از آن سراغ گرفت در پی رحلت رهبر کبیر انقلاب امام خمینی(ره) ایجاد شد. فراوانی اشعار در سوگ حضرت امام(ره) چنان است که می توان از آن به عنوان سومین موج شعر انقلاب اسلامی نام برد. در پی این واقعه اشعار ماندگاری به جای ماندند. از آن جمله به چند بیتی از شعر سهیل محمودی اشاره می کنیم:

زنده‌تر از تو كسي نيست چرا گريه كنيم
مرگمان باد و مباد آن كه تو را گريه كنيم
رفتنت آينه آمدنت بود ببخش
شب ميلاد تو تلخ است كه ما گريه كنيم
گوش جان باز به فتواي تو داريم بگو
با چنين حال بميريم و يا گريه كنيم

پس از پایان جنگ تحمیلی و رحلت حضرت امام(ره) شعر انقلاب به دوره‌ی جدیدی منتقل شد. در این دوره به سبب گذر از دوران جنگ مسیر شعر انقلاب در سه گونه‌ی شعری اعتراض، عاشقانه و آیینی پی گرفته شد.

در نهایت باید گفت انقلاب اسلامی شعر را در حوزه محتوایی و صوری دچار تحول کرد و موجی نو را در این بستر به راه انداخت. احیای دوباره قالب رباعی و مثنوی سرایی در وزن بلند و همچنین پیوند بی‌سابقه میان رویدادهای سیاسی و مفاهیم دینی گواه این موضوع است.

یادداشت از نوید سرادار