شورش علیه سازندگی

گروه اجتماعی - مصطفی شوقی در یادداشتی نوشت: یکباره تیری در شد و به یک نفر خورد و فضای ملتهب را منفجر کرد به‎‌‎صورتی که همه‎‌‌‎چیز در آنی به هم ریخت و ماشین‎‌‎های شهرداری و پلیس به آتش کشیده شدند و جمعیت در حالی‎‌‎ که جنازه را به ‎‌‎دست گرفته بود وارد شهر شد.

به گزارش بولتن نیوز به نقل از روزنامه همشهری، غارت آغاز شد و جمعیت شورشی تا عمق شهر مشهد رفتند...»؛ این را یکی از فرماندهان ارشد نیروی انتظامی مشهد از روز 9خرداد1371 می‎‌‎گوید؛ جایی که مردم محله کوی طلاب مشهد که آن موقع در حاشیه شهر بود، به‎‌‎دلیل تخریب منزل مسکونی یکی از اهالی محله به بهانه ساخت‎‌‎وساز غیرمجاز، شورشی را آغاز کردند که تا آن موقع در تاریخ جمهوری اسلامی ایران بی‎‌‎سابقه بود.

شورش اجتماعی 9خرداد مشهد در واقع پیشینه‎‌‎ای مبهم نداشت و به‎‌‎عنوان یک پیوست در سیاست‎‌‎های اقتصادی دولت اول آیت‌الله هاشمی‌رفسنجانی مورد‌توجه حتی برخی از دولتمردان همانند مرحوم نوربخش قرار گرفته‌بود. به‎‌‎صورتی که او در تدوین برنامه‎‌‎های اقتصادی و بودجه، بر ضرورت مجهز‌کردن پلیس ضد‎‌‎شورش - به قول احمد توکلی منتقد دولت هاشمی در آن دوران - تأکید کرده‌بود. برنامه‎‌‎های اقتصادی دولت اول هاشمی‌رفسنجانی با عنوان تعدیل اقتصادی در دستور کار قرار‌گرفت. خود دولت نامش را گذاشته بود تعادل‎‌‎سازی‎‌‎ اقتصادی ایران، منتقدان آن را تجویز داروی شفابخش نهادهای بین‎‌‎المللی اقتصادی، مثل صندوق بین‎‌‎المللی پول و بانک جهانی به کشورهای در حال توسعه می‎‌‎دانستند؛ بر اساس این نسخه سیاست‎‌‎های کاهش عرضه پول، کاهش کسری بودجه، اصلاح سیاست‎‌‎های تجارت بین‎‌‎المللی، اصلاح نظام مالیاتی، خصوصی‎‌‎سازی، کاهش دخالت دولت در نظام مالی، محقق شود تا دولت و مردم شاهد بهبود وضعیت اقتصادی در کشور شوند.

دولت در 2سال اول هیچ مخالفی پیش‌روی نداشت. همه گروه‎‌‎های سیاسی در اردوگاه چپ و راست، همراه سیاست‎‌‎های دولت بودند. همه‎‌‌‎چیز خوب پیش می‎‌‎رفت. سیاست‎‌‎های آزاد‎‌‎سازی و رها‎‌‎سازی‎‌‎ اقتصاد محصور باعث شد تورم که پیش از آغاز دهه70 به 9‎‌‎درصد کاهش یافته‌بود رو به افزایش رود، این درحالی بود که رشد تولید ناخالص داخلی به حدود 14درصد می‌رسید، ولی با کاهش قیمت نفت به‎‌‎دلیل پایان حمله عراق به کویت و بروز عدم‎‌‎تعادل‎‌‎های جدی در اقتصاد ایران که نتیجه اجرای شتابان سیاست‎‌‎های تعدیل اقتصادی محسوب می‌شد، نرخ تورم، افزایش یافت؛ ‎‌‎طوری که در قالب یک سیر صعودی به 49.5‎‌‎درصد در سال1374رسید تا دولت سازندگی بیشترین نرخ تورم اقتصاد ایران را تا آن دوران و حتی پس از آن به نام خود سند بزند.

بسیاری سیاست‎‌‎های اقتصادی دولت را یکی از عوامل مهم شورش‎‌‎های شهری عنوان می‎‌‎کنند که از سال70 در شهرهای اراک، مشهد و شیراز شکل‌گرفت و بعدها در سال1374در اسلامشهر خود را نشان داد. بالا رفتن قیمت‎‌‎ها و مشکلات اقتصادی بسیار زیاد پس از جنگ که برخی از آن ناشی از جراحی بزرگ اقتصاد ایران از رهاسازی قیود دولتی شدن بود، در کنار تغییر مسلک دولتمردان انقلابی و حامی محرومان به کارگزارانی تکنوکرات که در ماشین‎‌‎های مدرن می‎‌‎نشستند و از ساده‌زیستی دهه60 فاصله می‌گرفتند، باعث شد که لایه‎‌‎های زیرین جامعه که بیشتر از هر قشری تحت‌فشارهای اقتصادی بودند نسبت به وضع موجود فریاد بزنند؛ گرچه بسیاری از آنها همچنان دل در گرو انقلاب داشتند. از همان کوی طلاب مشهد که به‎‌‎عنوان بزرگ‎‌‎ترین شورش شهری در سال71معروف شد، بسیاری از جوانان به جبهه رفتند و آن محله شهدای زیادی در جنگ داده‌بود؛ مردمش بسیار متدین بودند و به‎‌‎عنوان محله‎‌‎ای مذهبی با شاخصه‎‌‎های انقلابی شناخته می‌شد. مشکلات اقتصادی اما باعث شده‌بود آنها برای ساخت سرپناه از پس قوانین شهرداری برنیایند و شبانه دیوارهای خانه‌هایشان را بالا ببرند و این موجب حضور مداوم نیروهای شهرداری برای مقابله با ساخت‌وسازهای غیرقانونی در این محله شده بود. اما یک‌بار این حضور به درگیری رسید و در این بین ناخواسته قربانی گرفت.

شورش از کوی طلاب شروع شد، از پل اول طبرسی گذشت و شورشیان وارد شهر شدند، کلانتری 3و 4مشهد را آتش زدند و سلاح‎‌‎های موجود در کلانتری را ربودند. شورشیان هر اداره یا بانکی را می‎‌‎دیدند مورد تعرض و تخریب گسترده قرار‌می‌دادند. ساختمان شهرداری مشهد به‎‌‎عنوان محرک اصلی و مقصر به‎‌‎شدت تخریب شد. سازمان تبلیغات اسلامی، کتابفروشی امور‌تربیتی، چندین شرکت تعاونی مصرف دولتی و تقریباً همه بانک‎‌‎های اطراف غارت و به آتش کشیده شدند. شهر در دست شورشیان افتاد و به‎‌‎گفته شاهدان تا 3روز اثراتی از حضور تخریب‎‌‎کنندگان در شهر دیده‌می‎‌‎شد. روز‌های نهم و دهم خرداد71 این ماجرا بیشتر نمایان بود. شب‎‌‎ها برخی از شورشیان که از افراد مجرم و سابقه‌دار بودند، شهر را در دست می‌گرفتند و با موتور و اسلحه در دست، در شهر جولان می‎‌‎دادند. آیت‌الله هاشمی‌رفسنجانی در خاطراتش خیلی زود از این ماجرا عبور کرده و به کلیات بسنده کرده است؛ او در خاطرات شنبه نهم خرداد71 نوشته‌است؛ «عصر، شورای‎‌‎عالی امنیت ملی جلسه داشت. طرح مبارزه با تهاجم فرهنگی در دستور بود. درخصوص برخورد با عوامل آشوب و شرارت که در شیراز و اراک و دیروز در مشهد اتفاق افتاده، تأکید شد.

با استاندار خراسان، تلفنی مذاکره کردم.» بعد از آن در روز یکشنبه 10خرداد 1371چنین آمده؛«... به دفترم آمدم. اوضاع مشهد را پرسیدم. گفتند دیشب شرارت تا ساعت یک‌ونیم بعد از نیمه‌شب ادامه داشته و با دخالت سپاه تمام‎‌‎شده و جمعی را بازداشت کرده‎‌‎اند. خرابی‎‌‎های زیادی بار آورده‎‌‎اند. در جلسه هیأت‌دولت، وقت زیادی صرف مسئله مشهد و کیفیت برخورد با آن به‎‌‎منظور جلوگیری از تکرار اینگونه حوادث، مذاکره شد. رهبری هم امروز با احضار وزرای مربوط، دستور سختگیری داده‎‌‎اند.» شورش مشهد پایان یافت؛ 4نفر اعدام شدند، علی جنتی استاندار وقت خراسان معزول شد و به معاونت بین‎‌‎الملل وزارت ارشاد رفت. صابری‌فر، شهردار وقت مشهد عزل شد که البته امروز در راس یک شرکت اقتصادی در مشهد فعالیت می‎‌‎کند. فرمانده وقت نیروی انتظامی مشهد با خطبه تند و تیز حسن روحانی- دبیروقت شورای امنیت ملی- که بعد از شورش به مشهد رفت و حتی خواستار اعدامش شده بود، به زندان افتاد اما در گزارش‎‌‎های نهایی و کارشناسی بی‎‌‎تقصیر اعلام شد و درجه‎‌‎اش را به او برگرداندند. دولت هاشمی‌رفسنجانی رفته‌رفته در سال‎‌‎های بعد سرعت سیاست‎‌‎های تعدیل اقتصادی‎‌‎اش را کند کرد و در سال73 که مشکلات بسیار و تورم بالا رخ نشان داد یکباره فرمان را برگرداند و برخلاف جهت آن حرکت کرد.

مشکلات حاشیه شهر مشهد پایان نیافته و به‎‌‎ گفته بسیاری از کارشناسان با حضور مهاجران بسیاری از شهرهای مختلف و حتی افغانستان، همانند یک بمب ساعتی است، کما اینکه در شورش دی‎‌‎ماه 96مشهد دوباره تکرار شد. فیلم مستند «شورش علیه سازندگی» به سیاست‎‌‎های تعدیل اقتصادی و وقایع شورش سال71مشهد و سال1374اسلامشهر پرداخته است.