سازمان وکالت؛ زمینه‌سازی امام حسن عسکری (ع) برای غیبت

گروه فرهنگی - سیدجواد میرخلیلی در یادداشتی نوشت: علی‌رغم اینکه امام حسن عسکری(ع) بیشترین دوران امامت خود را در زندان و یا تحت نظر و مراقبت عباسیان گذراندند، اما به خوبی توانستند شیعیان را راهبری و به نوعی برای عصر غیبت، زمینه‌سازی نمایند. در عصر امام حسن عسکری(ع)، حساسیت دستگاه سیاسی حاکم به اقدامات آن حضرت، به اندازه‌ای شد که گاهی شیعیان مجبور بودند در مسیر حرکت امام به دربار عباسی بنشینند تا در هنگام عبور آن حضرت، لحظاتی کوتاه ایشان را زیارت و با اشاره و ایما با امام تکلم کنند که البته براساس برخی از روایات، حضرت، مردم را از همین مقدار ارتباط نیز منع می‌فرمود‏[۱]‎ و برای خود وکلایی داشت.

به گزارش بولتن نیوز، شیعه در عصر امام حسن عسکری(ع) به صورت پراکنده در سرزمین‌های مختلف حضور داشت. با این حال امام عسکری(ع) برای اینکه با توده‌های مردم و کسانی که هوادار ایشان بودند ارتباط برقرار کنند از نماینده استفاده می‌نمودند. چنان که گفته شده، در مناطق مختلفی همچون در ایران مثل نیشابور، بیهق، ری و قم، کوفه، بغداد، مدائن، مصر، یمن، حجاز و سامرا که در آنجا شیعیان زندگی می‌کردند، امام حسن عسکری(ع) از شیوه‌ای تحت عنوان «نظام وکلایی» استفاده می‌نمود و شیعیان را نیز به منظور دریافت پاسخ‌های مسائل فکری، شرعی و مسائل مالی به آن وکلا ارجاع می‌داد.‏[۲]‎ نهاد و یا سازمان وکالت، به مجموعه‌ای از فعالیت‌های هماهنگ تحت یک رهبری واحد بود که از عصر امام صادق(ع) مطرح و ساماندهی شد که دارای وظایف مشخص و ویژگی‌های خاصی بود و در دوران امامان بعدی به تدریج بر دامنه فعالیت آن افزوده شد.‏[۳]‎

البته وکالت به مفهوم عام از عصر پیامبر گرامی اسلام و پیشوایان بعد از ایشان به صورت پی در پی وجود داشت. یکی از اهدافی که می‌توان برای این سازمان و یا نهاد وکالت به معنای خاص- که از عصر امام صادق(ع) به منظور نمایندگی عمومی ائمه برای انجام یک سلسله وظایف خاص در میان شیعیان به وجود آمد- برشمرد این بود که مجموعه‌ای از وکیلان با برنامه‌ای مشخص را دور هم جمع کند تا در نقاط مختلف جهان به خصوص سرزمین‌هایی که تعداد شیعیان بیشتر بود به فعالیت بپردازند.‏[۴]‎ برای مثال در قم، صدها راوی و حدیث‌شناس معتبر و موثقی وجود داشتند که از راه مکاتبه با امام مرتبط بودند. با دشواری‌های ارتباط حضوری در آن عصر می‌توان گفت که عملاً تنها طریق ممکن و عملی، مکاتبه بود. در واقع، معتمدین امام، رابط بین شیعیان و امام معصوم به شمار می‌رفتند.‏[۵]‎ از مهم‌ترین وکلای امام حسن عسکری(ع) که بعدها به منصب نیابت خاص امام دوازدهم(عج) رسید، عثمان بن سعید بود که از سوی امام هادی(ع) و امام عسکری(ع) به وکالت برگزیده شده و مورد وثوق این دو امام بود و به دفعات هم بر اعتماد به وی تأکید کرده بودند.‏[۶]‎ عثمان بن سعید شغل روغن‌فروشی داشت و از این شغل به عنوان پوشش و محلی برای ارتباطات خویش استفاده می‌کرد و اموالی توسط او به محضر امام عسکری(ع) فرستاده می‌شد.‏[۷]‎

عثمان بن سعید چنان مورد وثوق حضرات ائمه بود که در سرسلسله وکلای مورد اطمینان در دوران حضرت امام حسن عسکری(ع) به شمار می‌رفت؛ به گونه‌ای که کارگزاران یمن به صورت مستقیم زیر نظر وی فعالیت می‌کردند.‏[۸]‎ لازم به ذکر است که حضرت، وکلای دیگری نیز داشتند. علت فعالیت نهاد وکالت و گسترش آن در زمان این امام را می‌توان در نظارت بیشتر عباسیان بر امام حسن عسکری(ع) و همچنین امام هادی(ع) ذکر کرد که باعث تقویت نهاد وکالت به مثابه تنها راه ارتباطی بین شیعیان و امامان مذکور بود که حضرت با تیزبینی خاصی با دوستان و شیعیان خویش ارتباط عمیق برقرار کرده بودند. این سازمان و نهاد تا دوران غیبت صغری هم به همین شیوه ادامه یافت.

این شیوه، یعنی ارتباط با واسطه و توسط وکیل، نوعی زمینه‌سازی برای عصر غیبت یا دوران امامت حضرت مهدی(عج) محسوب می‌شد که آن حضرت از نظرها پنهان شدند و شیعیان توسط چهار وکیل و نایب خاص، امکان ارتباط با پیشوای خود داشتند.‏[۹]‎

نتیجه اینکه می‌توان گفت ائمه اطهار(ع) به طور خاص از زمان امام صادق(ع) و اوج آن در زمان امام هادی(ع) و به طور خاص‌تر امام حسن عسکری(ع)، برای آماده‌سازی شیعیان برای دوران جدید و رویارویی با شرایط عصر غیبت، سازمان وکالت را به مثابه الگویی برای برآورده ساختن نیازهای جامعه اسلامی تأسیس و تقویت کردند.