جنبه کمتر دیده شده از دکتر شریعتی
در دوره‌ای از روزگاران جهان کسانی زیست می‌کردند که به «علامه دهر» شهره بودند. اینان با همه علوم اعم از علوم پایه و علوم انسانی آشنایی داشتند. نمونه بارز آن حکیم عمر خیام است که بیشتر به شاعر معروف است، حال آنکه ستاره‌شناس و ریاضی‌دان و ... هم بود.اما به راستی چرا وجهه ادبی دکتر شریعتی کمتر مورد توجه است؟
به گزارش بولتن به نقل از خبرگزاری ایسنا:
تا سحر ای شمع بر بالین من / امشب از بهر خدا بیدار باش
سایه غم ناگهان بر دل نشست / رحم کن امشب مرا غمخوار باش
آه! ای یاران به فریادم رسید / ورنه مرگ امشب به فریادم رسد
ترسم آن شیرین‌تر از جانم ز راه / چون به دام مرگ افتادم رسد
همدم من، مونس من، شمع من / جز توام در این جهان غمخوار کو؟
واندرین صحرای وحشت‌زای مرگ / وای بر من، وای بر من، یار کو؟
این شعر که «شمع» نام دارد از سروده‌های دکتر علی شریعتی است؛ متفکر، مبارز و جامعه‌شناسی که کمتر به مثابه ادیب شناخته شده است. اما به راستی چرا وجهه ادبی دکتر شریعتی کمتر مورد توجه است؟
در دوره‌ای از روزگاران جهان کسانی زیست می‌کردند که به «علامه دهر» شهره بودند. اینان با همه علوم اعم از علوم پایه و علوم انسانی آشنایی داشتند. نمونه بارز آن حکیم عمر خیام است که بیشتر به شاعر معروف است، حال آنکه ستاره‌شناس و ریاضی‌دان و ... هم بود.
با گسترش علم و دانش بشر که حاصل آزمون و خطاهای مکرر و تجربه‌اندوزی او است، احاطه بر همه علوم تقریبا ناممکن شد و دیگر یک فرد نمی‌توانست بر همه آنها فائق آید. چه بسا اگر هم می‌خواست، عمر نوح (ع) هم کفاف نمی‌داد!
چنین تقدیری برای دکتر شریعتی هم رقم خورد که اگرچه نوشته‌هایش مشحون و مملو از آرایه‌ها و بدایع ادبی است اما کسی او را در کسوت یک ادیب، جدی نگرفت و شریعتی را صرفا به مثابه یک روشنفکر و متفکر تلقی کردند.
با همه اینها، واقعیت غیرقابل انکار این است که دکتر علی شریعتی هنوز زنده است چون آثارش همچنان خوانده می‌شوند. شریعتی هنوز طرفداران پر و پا قرص خود را دارد و پاره‌ای از آنها تا حد سینه چاک دادن نسبت به او تعصب نشان می‌دهند و تا اندازه‌ای هیچ انتقادی را در مورد او نمی‌پذیرند. شریعتی منتقدانی نیز دارد که می‌گویند دوره امثال او گذشته است و وقت آن رسیده که از شریعتی گذر کرد و به روشنفکری امروزین رسید.
سوای همه این قیل و قال‌ها، مطلب حاضر که گفت‌وگویی است با دکتر منوچهر جوکار - عضو هیئت علمی دانشکده ادبیات و علوم انسانی دانشگاه شهید چمران اهواز - شریعتی را از منظر ادبی کاویده است و به هیچ روی نخواسته که این را تخطئه و آن را حلواحلوا کند و برعکس. دیگر اینکه امروز سالمرگ دکتر علی شریعتی است.
هیجانی که در آثار شریعتی هست
دکتر منوچهر جوکار گفت: آثار دکتر شریعتی را یک موسسه چاپ و نشر جمع‌آوری کرد. این موسسه مجموعه آثار دکتر شریعتی را در قالب 36 جلد یا 36 مجموعه منتشر کرد. این آثار به دو گروه تقسیم می‌شوند؛ یک گروه سخنرانی‌ها یا دست‌نامه‌های او بوده که اکثر آثار را هم تشکیل می‌دهند مانند سخنرانی‌ها در مجالس یا در کلاس درس و گروه دوم از آثارش کتاب‌هایی هستند که به قلم خودش نوشته شده‌اند که این آثار حدود 10 اثر از آثار او را شامل می‌شوند. آثاری مانند «کویر»، «هبوط»، «گفت‌وگوهای تنهایی»، «با مخاطب‌های آشنا»، «نامه‌ها»، «خودسازی انقلابی» و «ما و اقبال» از جمله آثار نگاشته‌شده توسط دکتر شریعتی هستند.
این عضو هیئت علمی دانشگاه شهید چمران اهواز افزود: متن ادبی آثار شریعتی در آثاری که به قلم خودش نوشته شده‌اند بسیار قوی‌تر است چون با تأمل نوشته شده‌اند و میزان ادبیت آنها بیشتر از آثاری است که سخنرانی بوده‌اند چون هیجانی در آنها نهفته است. اگر این آثار را مطالعه کنیم، می‌توان فهمید چه میزان از آگاهی ادبی در آثار دکتر شریعتی وجود دارد.
او با بیان اینکه شریعتی تحصیل‌کرده زبان و ادبیات فارسی در دانشگاه فردوسی مشهد است، ادامه داد: او لیسانس زبان و ادبیات فارسی را در حوزه خراسان که میراث‌دار فرهنگ و ادب فارسی است، گرفت. بزرگانی مانند دکتر یوسفی، دکتر احمدی رجایی و دکتر فیاض در آنجا تدریس می‌کردند و دکتر شریعتی در آن فضا ادبیات فارسی را آموخت و برای ادامه تحصیل به فرنگ رفت و در آنجا در رشته جامعه‌شناسی تحصیل کرد.
تعبیری از این زیباتر هست؟
جوکار خاطرنشان کرد: دکتر شریعتی از ابتدا مایه‌های کلاسیک درستی از ادبیات فارسی آموخته بود و سپس به هنر و ادبیات توجه ویژه‌ای نشان داد. متن خوب شریعتی و توفیقات ویژه او ناشی از آشنایی او با ادبیات فارسی و استفاده درست از این آشنایی است. اگر توجه کنید به طور مثال حتی نام آثار او هم شاعرانه است. مانند «فاطمه، فاطمه است»؛ چه قدر زیبا و شاعرانه! یا «علی حقیقتی بر گونه اساطیر» که درباره همین می‌شود کلی صحبت کرد. یا «حسین وارث آدم» که تعبیر ایهام‌گونه‌ای دارد. او کتابی نیز درباره امام سجاد دارد به نام «زیباترین روح پرستنده». آیا تعبیری از این زیباتر هست؟
به باور این استاد زبان و ادبیات فارسی، آثار شریعتی از ذوق ادبی سرشاری ناشی شده‌اند: در کتاب‌های دکتر شریعتی میزان ادبیات بسیار بالاست و من این را در پژوهشی بررسی کرده‌ام و نتایج جالبی داشت. آثار «کویر» و «حج» نثر زیبا و دلکشی دارند و پس از آنها «هبوط». اگر بخواهیم از لحاظ میزان ادبی رتبه‌بندی کنیم به ترتیب این سه اثر را می‌توان در اولویت قرار داد.
شریعتی نمایشنامه‌نویس!؟
وی با بیان اینکه آثار دکتر شریعتی دارای نثر بسیار شاعرانه‌ای است اما با هیجان بالا و جملات بسیار طولانی و شاعرانه، خاطرنشان کرد: در کل، نثر شریعتی، ادبی، مذهبی و انتقادی است و پر از لطایف ادبی و شعری. شریعتی شاعر بسیار خوبی است و مضامین شعری فراوانی در آثار او وجود دارند. توصیف، موازنه، تشدید، استعاره، تلمیح، تضمین و حتی طنز از ویژگی‌های بارز آثار دکتر شریعتی هستند. در آثار شریعتی به‌علت مضمون مذهبی‌ای که دارند از آیات، روایات و نام و کلام شخصیت‌های بزرگ معاصر چه ایرانی و چه غربی استفاده یا به آنها اشاره و تلمیح شده است.
جوکار ادامه داد: جالب است بدانید دکتر شریعتی نمایش‌نامه هم نوشته است. در آخرین مجموعه آثار شریعتی مطالبی به نام مجموعه هنر وجود دارد که در آن از دکتر شریعتی شعر هست و در آن یک نمایش‌نامه هم دیده می‌شود. آن نمایش‌نامه، یک نمایش‌نامه طنز است که آن را در دوران دانشجویی به صحنه برده است.
چرا هنوز شریعتی می‌خوانیم؟
او گفت: نسل امروز ما باز هم آثار دکتر شریعتی را می‌خواند؛ چراکه شریعتی به لحاظ رسالت روشنفکری انسانی صادق بود و با مردم و جامعه خودش صداقت داشت و با خودش رو راست بود. او کسی نبود که بخواهد دیگران را گول بزند. از همین‌رو وقتی حرف‌هایش از دل برمی‌آید لاجرم بر دل مخاطب می‌نشیند.
این شاعر و نویسنده اظهار کرد: بسیاری از مسائلی که دکتر شریعتی در زمان خودش از آنها به‌عنوان دغدغه‌های دینی و اجتماعی یاد کرده هنوز هم وجود دارند. پس برای یک خواننده آثار روشنفکری دینی که دغدغه‌هایی دارد، هنوز هم شریعتی جاذبه دارد و از طرف دیگر نوع بیان شریعتی، آثار شریعتی، مباحث مطرح‌شده توسط وی و نقدهای او می‌تواند برای مخاطب جاذبه داشته باشد. البته ادبیات کلامی و شور و هیجانی که در قلم شریعتی هست را هم باید به آن اضافه کرد.
تا سحر ای شمع بر بالین من / امشب از بهر خدا بیدار باش
سایه غم ناگهان بر دل نشست / رحم کن امشب مرا غمخوار باش
آه! ای یاران به فریادم رسید / ورنه مرگ امشب به فریادم رسد
ترسم آن شیرین‌تر از جانم ز راه / چون به دام مرگ افتادم رسد
همدم من، مونس من، شمع من / جز توام در این جهان غمخوار کو؟
واندرین صحرای وحشت‌زای مرگ / وای بر من، وای بر من، یار کو؟
این شعر که «شمع» نام دارد از سروده‌های دکتر علی شریعتی است؛ متفکر، مبارز و جامعه‌شناسی که کمتر به مثابه ادیب شناخته شده است. اما به راستی چرا وجهه ادبی دکتر شریعتی کمتر مورد توجه است؟
در دوره‌ای از روزگاران جهان کسانی زیست می‌کردند که به «علامه دهر» شهره بودند. اینان با همه علوم اعم از علوم پایه و علوم انسانی آشنایی داشتند. نمونه بارز آن حکیم عمر خیام است که بیشتر به شاعر معروف است، حال آنکه ستاره‌شناس و ریاضی‌دان و ... هم بود.
با گسترش علم و دانش بشر که حاصل آزمون و خطاهای مکرر و تجربه‌اندوزی او است، احاطه بر همه علوم تقریبا ناممکن شد و دیگر یک فرد نمی‌توانست بر همه آنها فائق آید. چه بسا اگر هم می‌خواست، عمر نوح (ع) هم کفاف نمی‌داد!
چنین تقدیری برای دکتر شریعتی هم رقم خورد که اگرچه نوشته‌هایش مشحون و مملو از آرایه‌ها و بدایع ادبی است اما کسی او را در کسوت یک ادیب، جدی نگرفت و شریعتی را صرفا به مثابه یک روشنفکر و متفکر تلقی کردند.
با همه اینها، واقعیت غیرقابل انکار این است که دکتر علی شریعتی هنوز زنده است چون آثارش همچنان خوانده می‌شوند. شریعتی هنوز طرفداران پر و پا قرص خود را دارد و پاره‌ای از آنها تا حد سینه چاک دادن نسبت به او تعصب نشان می‌دهند و تا اندازه‌ای هیچ انتقادی را در مورد او نمی‌پذیرند. شریعتی منتقدانی نیز دارد که می‌گویند دوره امثال او گذشته است و وقت آن رسیده که از شریعتی گذر کرد و به روشنفکری امروزین رسید.
سوای همه این قیل و قال‌ها، مطلب حاضر که گفت‌وگویی است با دکتر منوچهر جوکار - عضو هیئت علمی دانشکده ادبیات و علوم انسانی دانشگاه شهید چمران اهواز - شریعتی را از منظر ادبی کاویده است و به هیچ روی نخواسته که این را تخطئه و آن را حلواحلوا کند و برعکس. دیگر اینکه امروز سالمرگ دکتر علی شریعتی است.
هیجانی که در آثار شریعتی هست
دکتر منوچهر جوکار گفت: آثار دکتر شریعتی را یک موسسه چاپ و نشر جمع‌آوری کرد. این موسسه مجموعه آثار دکتر شریعتی را در قالب 36 جلد یا 36 مجموعه منتشر کرد. این آثار به دو گروه تقسیم می‌شوند؛ یک گروه سخنرانی‌ها یا دست‌نامه‌های او بوده که اکثر آثار را هم تشکیل می‌دهند مانند سخنرانی‌ها در مجالس یا در کلاس درس و گروه دوم از آثارش کتاب‌هایی هستند که به قلم خودش نوشته شده‌اند که این آثار حدود 10 اثر از آثار او را شامل می‌شوند. آثاری مانند «کویر»، «هبوط»، «گفت‌وگوهای تنهایی»، «با مخاطب‌های آشنا»، «نامه‌ها»، «خودسازی انقلابی» و «ما و اقبال» از جمله آثار نگاشته‌شده توسط دکتر شریعتی هستند.
این عضو هیئت علمی دانشگاه شهید چمران اهواز افزود: متن ادبی آثار شریعتی در آثاری که به قلم خودش نوشته شده‌اند بسیار قوی‌تر است چون با تأمل نوشته شده‌اند و میزان ادبیت آنها بیشتر از آثاری است که سخنرانی بوده‌اند چون هیجانی در آنها نهفته است. اگر این آثار را مطالعه کنیم، می‌توان فهمید چه میزان از آگاهی ادبی در آثار دکتر شریعتی وجود دارد.
او با بیان اینکه شریعتی تحصیل‌کرده زبان و ادبیات فارسی در دانشگاه فردوسی مشهد است، ادامه داد: او لیسانس زبان و ادبیات فارسی را در حوزه خراسان که میراث‌دار فرهنگ و ادب فارسی است، گرفت. بزرگانی مانند دکتر یوسفی، دکتر احمدی رجایی و دکتر فیاض در آنجا تدریس می‌کردند و دکتر شریعتی در آن فضا ادبیات فارسی را آموخت و برای ادامه تحصیل به فرنگ رفت و در آنجا در رشته جامعه‌شناسی تحصیل کرد.
تعبیری از این زیباتر هست؟
جوکار خاطرنشان کرد: دکتر شریعتی از ابتدا مایه‌های کلاسیک درستی از ادبیات فارسی آموخته بود و سپس به هنر و ادبیات توجه ویژه‌ای نشان داد. متن خوب شریعتی و توفیقات ویژه او ناشی از آشنایی او با ادبیات فارسی و استفاده درست از این آشنایی است. اگر توجه کنید به طور مثال حتی نام آثار او هم شاعرانه است. مانند «فاطمه، فاطمه است»؛ چه قدر زیبا و شاعرانه! یا «علی حقیقتی بر گونه اساطیر» که درباره همین می‌شود کلی صحبت کرد. یا «حسین وارث آدم» که تعبیر ایهام‌گونه‌ای دارد. او کتابی نیز درباره امام سجاد دارد به نام «زیباترین روح پرستنده». آیا تعبیری از این زیباتر هست؟
به باور این استاد زبان و ادبیات فارسی، آثار شریعتی از ذوق ادبی سرشاری ناشی شده‌اند: در کتاب‌های دکتر شریعتی میزان ادبیات بسیار بالاست و من این را در پژوهشی بررسی کرده‌ام و نتایج جالبی داشت. آثار «کویر» و «حج» نثر زیبا و دلکشی دارند و پس از آنها «هبوط». اگر بخواهیم از لحاظ میزان ادبی رتبه‌بندی کنیم به ترتیب این سه اثر را می‌توان در اولویت قرار داد.
شریعتی نمایشنامه‌نویس!؟
وی با بیان اینکه آثار دکتر شریعتی دارای نثر بسیار شاعرانه‌ای است اما با هیجان بالا و جملات بسیار طولانی و شاعرانه، خاطرنشان کرد: در کل، نثر شریعتی، ادبی، مذهبی و انتقادی است و پر از لطایف ادبی و شعری. شریعتی شاعر بسیار خوبی است و مضامین شعری فراوانی در آثار او وجود دارند. توصیف، موازنه، تشدید، استعاره، تلمیح، تضمین و حتی طنز از ویژگی‌های بارز آثار دکتر شریعتی هستند. در آثار شریعتی به‌علت مضمون مذهبی‌ای که دارند از آیات، روایات و نام و کلام شخصیت‌های بزرگ معاصر چه ایرانی و چه غربی استفاده یا به آنها اشاره و تلمیح شده است.
جوکار ادامه داد: جالب است بدانید دکتر شریعتی نمایش‌نامه هم نوشته است. در آخرین مجموعه آثار شریعتی مطالبی به نام مجموعه هنر وجود دارد که در آن از دکتر شریعتی شعر هست و در آن یک نمایش‌نامه هم دیده می‌شود. آن نمایش‌نامه، یک نمایش‌نامه طنز است که آن را در دوران دانشجویی به صحنه برده است.
چرا هنوز شریعتی می‌خوانیم؟
او گفت: نسل امروز ما باز هم آثار دکتر شریعتی را می‌خواند؛ چراکه شریعتی به لحاظ رسالت روشنفکری انسانی صادق بود و با مردم و جامعه خودش صداقت داشت و با خودش رو راست بود. او کسی نبود که بخواهد دیگران را گول بزند. از همین‌رو وقتی حرف‌هایش از دل برمی‌آید لاجرم بر دل مخاطب می‌نشیند.
این شاعر و نویسنده اظهار کرد: بسیاری از مسائلی که دکتر شریعتی در زمان خودش از آنها به‌عنوان دغدغه‌های دینی و اجتماعی یاد کرده هنوز هم وجود دارند. پس برای یک خواننده آثار روشنفکری دینی که دغدغه‌هایی دارد، هنوز هم شریعتی جاذبه دارد و از طرف دیگر نوع بیان شریعتی، آثار شریعتی، مباحث مطرح‌شده توسط وی و نقدهای او می‌تواند برای مخاطب جاذبه داشته باشد. البته ادبیات کلامی و شور و هیجانی که در قلم شریعتی هست را هم باید به آن اضافه کرد.
منبع: ایسنا
شما می توانید مطالب و تصاویر خود را به آدرس زیر ارسال فرمایید.
bultannews@gmail.com
