«بولتن تئاتر»؛ مجلۀ خبری روزانۀ تئاتر (10اسفند)

سیاوش بهادری راد کارگردان نمایش «آنسفالیت» درباره استقبالی که تاکنون از این اثر نمایشی شده است به خبرنگار مهر گفت: این اثر نمایشی از ۵ اسفندماه اجرای خود را در تماشاخانه استاد انتظامی آغاز کرده است. خوشبختانه تا امروز استقبال از اجرا بسیار خوب بوده و نمایش توانسته با اکثر مخاطبان ارتباط خوبی برقرار کند.

وی افزود: در این نمایش تنها به دنبال فضاسازی شاعرانه و انتزاعی نرفتیم بلکه به دلیل هویت بخشی به چرخ و اسب این اجرا به سمت فضایی سمبولیستی  و در عین حال اکسپرسیونیستی و سوررئال گرایش دارد. همچنین در این نمایش از فیزیکال تئاتر روایی هم بهره گرفتیم بنابراین معتقدم فضای کلی اثر مدرن و متفاوت از کار درآمده است. خوشبختانه تا امروز هم منتقدان سخت گیر و هم عامه مردم با کار ارتباط برقرار کرده اند.

بهادری راد درباره داستان این اثر نمایشی گفت: این نمایش در لایه های زیرین داستان سرگشتگی انسان را به شکلی سمبولیستی به نمایش می گذارد. داستان نمایش روایت یکی از گاری های تفریحی جلوی بازار تهران است که در این روایت اسب گاری به دلیل حرفی که یکی از مشتری ها به او می زند قصد دارد به سمت یکی از کوه های شمال تهران برود و از خواب آلودگی مرد گاریچی استفاده کرده و به راه می افتد در این میان چرخ گاری هم مجبور است که با او همراه شود.

این کارگردان تئاتر یادآور شد: در طول سفری که اسب آغاز می کند ما با چند محله تهران که حسی نوستالوژیک در مخاطب بر می انگیزد و اتفاقات متعددی روبرو می شویم. در این نمایش با کلاژی کلامی روبرو هستیم و من نیز تلاش کردم برخوردهای متفاوتی با یکی از اشعار سهراب سپهری داشته باشم.

وی در پایان صحبت هایش درباره نام نمایشنامه توضیح داد: «آنسفالیت» نام بیماری است که بین انسان و اسب مشترک بود و به دلیل فشارهای شدید و نامناسب روحی و جسمی به وجود می آید. به این ترتیب که در این بیماری تورم حاد مغز شکل گرفته و مغز از کار می افتد و شخص یا حیوان وارد کما می شود. در نهایت نیز بیمار از بین می رود. این بیماری مننژیت بسیار پیشرفته است و هدف از انتخاب این اسم برای نمایش معادل سازی استعاری رفتار انسان ها و اسب در موقعیت های دشوار و تحت فشار بوده است.

نمایش «آنسفالیت» از تاریخ ۵ تا ۲۵ اسفند ماه ساعت ۱۹:۳۰ در تماشاخانه استاد انتظامی روی صحنه می رود. وحید نفر، علیرضا کی منش، مجتبی رجبی، الهه افشاری، پرهام یدالله به عنوان بازیگر در این نمایش به ایفای نقش می پردازند.

هسته اولیه نمایش «آنسفالیت» بر اساس قطعه شعری از مجموعه صدای پای آب، اثر شاعر فقید سهراب سپهری شکل گرفته است.

خون، نفت و کردستان در «عزیز شنگال»

«عزیز شنگال» تازه‌ترین نمایش قطب الدین صادقی است که این روز‌ها در تالار اصلی تئا‌تر شهر روی صحنه رفته است. «عزیز شنگال» داستان پسربچه‌ای کرد است که در هجوم نیروهای داعش به شنگال، به سبب مشکل جسمانی نمی‌تواند بگریزد و شاهد مصائبی است که افراطی‌گری و وحشی‌گری به سر مردمی صلح‌طلب آورده است. «عزیز شنگال» بازگشت صادقی به شیوه اجرایی مورد علاقه‌اش براساس حرکات طراحی شده و اصطلاحاً فرمیک، بدون کلام و مّتکی بر موسیقی است که از نمونه‌های متاخر می‌توان به «پیکره‌های بازیافته» اشاره کرد.

تاکید کارگردان به طراحی حرکت موجب شده است، داستان در سطحی فرو‌تر قرار گیرد و مخاطب صرفاً با مجموعه‌ای از صحنه‌هایی روبرو باشد که هر یک گوشه‌ای از جنایات گروه تروریستی داعش را نمایش می‌دهد. دغدغه کارگردان – فارغ از علقه وی به کردستان – موجب شده است که وی تمام آنچه در این چند سال در مناطق تحت محاصره داعش رخ داده است را در قالب تصاویری نمادین نمایش دهد. مهم‌ترین نکته در اثر صادقی همانا نماد‌پردازی است که در آثار پیشین وی نیز ملموس بوده‌اند.

با تکیه بر نماد‌ها، قرار است نمایش پیش رود؛ حتی شخصیت‌های مرکزی نمادین هستند. برای مثال «فرشته مادر زمین» با آن شاکله‌ای که دارد، نمادی از کلیت طبیعت‌گرایی مردم کردستان است که قرار است پیرو همین باور نمایش شکل گیرد. نماد‌ها همواره در صحنه حضور دارند: در فرار مردم جنگ‌زده، در بشکه‌های نفتی که از به مرور زمان بر تعدادشان افزوده می‌شود، در پرچم نیروهایی که قرار است دال بر داعش باشند.

در تقابل با چنین نمادهایی با چند مساله مواجه می‌شویم. نکته نخست آن است در حالی که نیروهای داعش به پرچمی بخصوص در جهان امروزی شناخته می‌شود؛ چه دلیلی دارد که صادقی پرچمی دیگر طراحی کند، سوالی که ذهن نگارنده را در طول نمایش درگیر خود کرده است. می‌توان گفت که صادقی در پی خلق تصویری فراجهانی است؛ ولی با توجه به عنوان نمایش و تاکید بر شنگال و پوشش بازیگران – ایزدی و کردی – چنین استنباطی اشتباه خواهد بود. ممکن است به سبب ذکر نام حضرت محمد (ص) روی پرچم این گروه تروریستی، صادقی مجبور به خلق ما به ازا شده است که باز باید گفت چنین رفتار سالبه‌ای – آن هم در دنیای بی‌پرده امروز – کمی عجیب به نظر می‌رسد.

نکته دومی که از اثر صادقی دریافت می‌شود علاقه وی به حرکات شبه رزمی است که از سوی نیروهای داعشی اجرا می‌‌شود. نکته مثبت چنین حرکاتی ایجاد هیجان و سرگرم ساختن مخاطب در طول نمایش است. لیکن با در نظر گرفتن هدف اصلی مولف در نشان دادن دنیای ددمنشانه جماعتی وحشی، به نظر می‌رسد حرکات تنها پیام اثر را به تعویق می‌اندازند. البته می‌شد به تناسب چنین ویژگی‌هایی برای نیروهای پیشمرگه نیز طراحی کرد. با این حال آنچه روی صحنه به نمایش درمی‌آید، نه تنها توجه مخاطب را به سبعیت داعشی معطوف می‌کند؛ بلکه تهییجی نصف و نیمه به وی اهدا می‌کند.

نکته سوم وجوه غیرقابل دریافت شخصیت مرکزی اثر یعنی عزیز است. در تمام مدت تماشای نمایش برای نگارنده جالب بود بداند که کارکرد عزیز در کلیت اثر چیست. در نگاه نخست عزیز می‌تواند راوی نمایش باشد که همه چیز از منظر او روایت می‌شود. ولی پس از چند صحنه می‌بینیم که او از صحنه خارج می‌شود و دیگر او راوی نیست. برای مثال مثله شدن دو مردی که کیف‌های حاوی پول دارند، جریان راوی را می‌شکند. البته شکست قالب روایت یک نقطه ضعف به حساب نمی‌آید، ولی به شرط آنکه ترفندی برای خلق فضایی نمایشی خلاق باشد، نه از سر ناآگاهی. با حذف نظریه راوی بودن عزیز، می‌توان او را قهرمان نمایش دانست، بخصوص آن صحنه نهایی که عزیز نابینا از بشکه‌های نفت بالا می‌رود و نماد اتحاد می‌شود. ولی باز نمی‌توان پذیرفت که عزیز یک قهرمان است. او در کل نمایش کنشی ندارد، او تنها مشاهده‌گری است که فرار و مرگ و داعش می‌بیند. حتی داعشی‌ها آنچنان با این کودک کاری ندارند. او روی صحنه آزادانه می‌چرخد و این برخلاف رویه کلی اثر است. حتی در نمایشی که بریدن سر آدم‌ها به نمایش درمی‌آید، کور شدن عزیز نشان داده نمی‌شود.

چنین تناقضی در کلیت اثر صادقی موج می‌زند. «عزیز شنگال» از یک دوگانگی بهره می‌برد که در خدمت اثر نیست. این دوگانگی را می‌توان در موسیقی اثر جستجو کرد. بخشی از نمایشی با همراهی موسیقی آلات ضربی فضایی را خلق می‌کند که می‌توان آن را نمونه‌ای از شقاوت ارسطویی دانست. در اوج موسیقی ناگهان همه چیز متغیر می‌شود و فرشته با نوای لالایی‌گون خود موجبات دوگانگی را فراهم می‌کند. فضای نمایش به سوی نوعی سانتیمانتالیسم می‌رود که می‌خواهد حس ترحم مخاطب را برانگیزد. در ‌‌نهایت مخاطب در این دوگانگی می‌ماند که کدام را باور کند. این دوگانگی در عزیز نیز متجلی می‌شود و کافی است نمایش را یک بار بدون عزیز تماشا کنیم تا بفهمیم اصلاً عزیز هیچ کارکردی در اثر ندارد. و بهتر است بگویم عزیزی وجود ندارد.

موسیقی ضربی «عزیز شنگال» با طراحی خوبی همراه است. در بیشتر اوقات تکان دهنده است و بهترینش را می‌توان در حرکات خوابیده بازیگران یا فرارشان با ساک تماشا کرد. بهترین صحنه‌های نمایش نیز همین‌ها هستند، صحنه‌هایی که عظیم و تکان دهنده‌اند. ولی دوگانگی در ‌‌نهایت ضربه خود را وارد می‌کند و زیبا‌ترین صحنه نمایش را تخت و بی‌اثر می‌کند.

در صحنه نهایی که سرکرده داعش روی بشکه نفت می‌رود و پارچه وسیع سیاه صحنه را پر می‌کند، می‌تواند صحنه‌ای زیبا و چشمگیر خلق کند، آن پارچه عظیم نمادی بزرگ در خود دارد که به سبب زمان‌بندی غیرقابل‌باور به سرعت محو می‌شود و همه چیز روی صحنه تغییر می‌کند. پیشمرگه‌ها ظهور می‌کنند – بدون آن آمادگی داعش‌ها – و همه چیز ختم به خیر می‌شود. جهان اثر به سمت دیگری می‌رود و توقع مخاطب از دیدن نمایش برآورده نمی‌شود. نمایش الکن می‌ماند و نتیجه‌اش سالن نسبتاً خالی است. صادقی رگ خواب مخاطب امروز تئا‌تر را نمی‌شناسد، همان‌طور که دیگران هم نمی‌‌شناسند و نتیجه همراهی استاد در یک نمایش چرت زدن‌های همزمانمان بوده است.