اشتباهاتی که در آزمایشگاه رخ میدهند گاه ممکن است خطرناک و در پارهای موارد مرگبار باشند. گزارشهای علمی غلط و گمراه کننده میتواند سایر دانشمندان را به انحراف بکشاند؛ و سالها وقت، تلاش و منابع مالی را تلف کنند.
علم در برابر خطا و اشتباه مصون نیست. حتی گاه اشتباهاتی که در آزمایشگاه رخ میدهند ممکن است خطرناک و در پارهای موارد مرگبار باشند. گزارشهای علمی غلط و گمراه کننده میتواند سایر دانشمندان را به انحراف بکشاند؛ و سالها وقت، تلاش و منابع مالی را تلف کنند. همچنین، هر ساله تعدادی از دانشمندان دچار اشکال مختلفی از سوءرفتار یا تقلب میشوند. در این گزارش، برخی از برجستهترین خطاها، اشتباهات و تقلبهای علمی سال 2012 را به انتخاب سایت وایرد با هم مرور میکنیم؛ مسائلی که از اشتباهات خندهدار تا اشتباهات واقعا مرگبار را در بر میگیرد.
توزیعکنندهای که با آلوده کردن داروها، باعث شیوع یک همهگیری شد.
در اوایل ماه اکتبر / اواسط مهرماه، مرکز پیشگیری و کنترل بیماری آمریکا (CDC) شیوع بیماری کشندهای را تایید کرد. این بیماری که نوعی از مننژیت قارچی بود، به دلیل بستههای آلوده استروئید بود که برای کنترل درد کمر استفاده میشد. اما این دارو توسط یک شرکت داروسازی ساخته نشده بود. داروی مذکور متعلق به یک کارگاه ترکیب دارو (Compounding Pharmacy) بود؛ تاسیساتی که به صورت مستقل داروهای خاص خودش را ترکیب و آنها را توزیع میکند.
تا کنون، بیش از 600 گزارش در این خصوص دریافت شده است و 40 نفر نیز جان خود را از دست دادهاند. بر اساس تخمین CDC، حدود 14 هزار نفر نیز در 19 ایالت آمریکا در معرض این خطر قرار دارند. مننژیت قارچی، که شیوع آن اغلب ناشی از قارچ Exerohilum rostatum است، مسری نیست. اما این بار، عفونت در اثر تزریق نخاعی استروئیدهای آلوده مانند متیلپردنیزولون ایجاد شده است. منشاء داروهای آلوده، مرکز ترکیب داروی نیوانگلند بود، که 17676 ویال بالقوه آلوده را به 23 ایالت مختلف آمریکا ارسال کرده است.
نکته تاسف برانگیز این است که چنین همهگیریهایی به هیچ عنوان غیرمعمول نیستند، و احتمالا نشانی از قوانین سست و سهلانگارانه هستند. تاسیسات ترکیب دارو تحت نظارت استانداردهای ایمنی مشابه شرکتهای داروسازی قرار ندارند، و قانونگذاری و کنترل آنها توسط سازمان غذا و داروی فدرال (FDA) انجام نمیشود.
نوترینوهای فوق سریع
سال قبل، گزارشی باورنکردنی از نوترینوهایی منتشر شد که با سرعتی بیشتر از سرعت نور حرکت میکردند. در ماه فوریه 2012 / بهمن 1390، دانشمندان پروژه OPERA در آزمایشگاه ملی گرانساسو ایتالیا رسما اعلام کردند که خبر کشف چنین نوترینوهای عجیبی اشتباه بوده است، و به احتمال زیاد ناشی از اتصال غلط یک کابل انتقال دادهها بوده است.
فیبر نوری که وظیفه تقویت دادههای جیپیاس را بر عهده داشت، به طور کامل به زمانسنج اصلی آزمایش متصل نشده بود. در نتیجه به نظر میرسید که نوترینوهایی که در مرکز سرن سوئیس شلیک شدهاند، 60 نانوثانیه زودتر از چیزی که از نظر فیزیکی امکانپذیر است به ایتالیا میرسند. پس از سفت کردن اتصال این کابل و تکرار آزمایش، دانشمندان دریافتند که نوترینوها همانطور که انتظار میرود رفتار میکنند. اگرچه اینشتین (و نسبیت خاص) از این افتضاح سربلند بیرون آمدند، اما بعضی از دانشمندان پروژه OPERA تا این حد خوش شانس نبودند: آنتونیو اردیتاتو، سخنگوی گروه از دانشگاه برن، و داریو آئوتیرو، هماهنگکننده پروژه از موسسه فیزیک هستهای فرانسه هر دو استعفا دادند؛ و دلیل آن را مشکلات درون گروهی اعلام کردند.
اعلام تصادفی کشف بوزون هیگز
تابستان امسال، مرکز تحقیقاتی سرن به طور سهوی خبر کشف بوزون هیگز را اندکی زودتر از موعد مقرر اعلام کرد. روز 3 جولای / 13 تیرماه و یک روز قبل از کنفرانس مطبوعاتی رسمی هیگز، ویدئویی به طور تصادفی در وبسایت سرن منتشر شد که در آن سخنگوی پروژه CMS، جو اینکاندلا، از ذره جدیدی صحبت میکرد که به عنوان «بزرگترین کشف فیزیک در 30 یا 40 سال اخیر» توصیف میشد.
در فاصلهای کوتاه پس از انتشار، این ویدئو پنهان شد و در بخشی از سایت قرار گرفت که دسترسی به آن نیازمند داشتن کلمه عبور بود. اما میدانید توضیح رسمی سرن چه بود؟ آنها گفتند که این ویدئو تنها یکی از چندین ویدئویی بود که برای پوشش تمام نتایج ممکن در خصوص خبرهای مربوط به هیگز تهیه شده بود. مسخره است؛ نه؟!
وقتی علم غیرقانونی میشود
در ماه ژوئن / خردادماه، قانونگذاران ایالت کارولینای شمالی آمریکا لایحهای را تصویب کردند که کمیسیون منابع ساحلی ایالت را ملزم میکرد تا برنامهریزی خود را تنها برای افزایش سطح آب دریا با نرخی معادل دادههای تاریخی انجام دهد. به عبارت دیگر، برنامهریزان ساحلی از استفاده مدلهایی که به خاطر مسائلی از قبیل گرمایش جهانی و ذوب شدن کلاهکهای یخی قطبی، افزایش شتابنده سطح آب دریاها را نشان میدهند منع شدند. طی قرن گذشته، سطح آب دریاها کمتر از 25 سانتیمتر در این ایالت افزیش یافته است؛ در حالیکه دانشمندان میگویند تا پیش از سال 2100 / 1479، ممکن است سطح آب دریاها به اندازه 1 متر بالا بیاید.
استفان کولبرت تفسیر جالبی در این باره دارد. وی میگوید: «اگر دانش شما نتیجهای به دست میدهد که شما خوشتان نمیآید، کافی است قانونی تصویب کنید که میگوید این نتیجه غیرقانونی است. مشکل حل میشود!»
حجم انتقادات به قدری بود که در ماه جولای / تیر، قانونگذران پیشنهاد اصلاحیهای برای این قانون را به رای گذاشتند که استفاده از مدلهای غیرخطی را تنها تا سال 2016 / 1395 ممنوع میکند. در ماه آگوست / مردادماه این لایحه به صورت قانون به تصویب رسید.
طلایی که خاک شد
در ماه دسامبر / آذرماه، شرکت Pfizer تایید کرد که خاک طلایی به ارزش 700 هزار دلار را گم کرده است. جالب اینجاست که آنها نمیدانند این خاک طلا در جای اشتباهی گذاشته شده یا دزیده شده است!
قاتل سیاسی
احتمالا اعضای گروه تحلیل دادههای انتخاباتی میت رامنی، پس از آنکه کلکسیونی از گافهای نابود کننده را در روز انتخابات مرتکب شدند، درگیریهای داخلی وحشتناکی را نیز تجربه کردهاند. قرار بود که در روز انتخابات آنها اپلیکیشنی به نام ORCA را منتشر کنند (ORCA نوعی نهنگ قاتل است). وظیفه نرمافزار این بود که با فراهم ساختن دادههای دقیقی بلادرنگ در روز انتخابات برای اعضای گروه، بتوان مشخص کرد که چه کسی باید برای رایدهی در موقعیتهای کلیدی حاضر شود. به این ترتیب، مراکز اصلی کمپین انتخاباتی رامنی میتوانستند استراتژیهای خود را برای رایدهی تدوین کنند. تنها مشکل این بود که این اپلیکیشن –که قرار بود توسط هزاران گوشی هوشمند دواطلبان مشتاق در حوزههای رایگیری قابل دسترس باشد- کار نکرد. به جای اینکه اپلیکیشن در یک فروشگاه مجازی خاص این برنامهها بارگذاری شود، داخل یک وب سایت اینترنتی قرار داده شده بود. آدرس این سایت به صورت https بود، و تایپ www یا http کاربران را به سایت درست هدایت نمیکرد. حتی زمانیکه دواطلبان وارد سایت درست شدند، نام کاربری و کلمه عبور آنها کار نمیکرد. و به این ترتیب اپلیکیشن سقوط کرد.
دانشمندی که چشمش به دنبال جایزه نوبل است
آیا کمیته جایزه نوبل امسال مرتکب اشتباه شده است؟ رانگ ژیانگ لو، دانشمند چینی که این طور فکر میکند. ژو ادعا میکند که نقشی اساسی در پیشرفت حوزه پزشکی احیاء کننده داشته است؛ و در ماه دسامبر / آذرماه، انستیتو کارولینسکا سوئد را که مسولیت اهدای جایزه نوبل پزشکی را بر عهده دارد به خاطر بدنام کردن وی در این حوزه تحت تعقیب قضایی قرار داد.
بر اساس دادخواست وی، اعلامیه منتشر شده در خصوص برندگان جایزه نوبل یعنی جان گوردن و شینیا یاماناکا، همکاریهای ژو را در زمینه برنامهنویسی مجدد سلولی نادیده گرفته است. ژو گفت: «اولویت اصلی من برای پر کردن این دادخواست، روشن شدن اشتباه آکادمی و اعلامیه گمراه کننده آن، برای محافظت از بشریت و نسلهای آینده است.»
در اعلامیه اعطای جایزه نوبل پزشکی امسال، کمیته جایزه به موفقیت سال 1962 / 1341 گوردون در شبیهسازی قورباغه با جایگذاری هسته سلول روده یک قورباغه بالغ درون سلولهای تخم قورباغه، و آزمایشات سال 2006 / 1385 یاماناکا در خصوص اثبات نیازمندی به تنها چند ژن برای بازگرداندن سلول موشهای بالغ به وضعیت جنینی اشاره کرده است. ژو میگوید زمانیکه در سال 1984 / 1363 مشغول مطالعه بر روی درمانی برای قربانیان سوختگی بود، وجود «سلول احیاء کننده» را کشف کرده است؛ و بنیاد جایزه نوبل این دستاورد را در اعلامیه خود به اشتباه به دیگران نسبت داده است. انجمن نوبل اطلاعیهای را منتشر ساخته است که طی آن اعلام کرده است که نام ژو هرگز به آنها پیشنهاد نشده است.
علم در برابر خطا و اشتباه مصون نیست. حتی گاه اشتباهاتی که در آزمایشگاه رخ میدهند ممکن است خطرناک و در پارهای موارد مرگبار باشند.
محمود حاجزمان: علم در برابر خطا و اشتباه مصون نیست. حتی گاه اشتباهاتی که در آزمایشگاه رخ میدهند ممکن است خطرناک و در پارهای موارد مرگبار باشند. گزارشهای علمی غلط و گمراه کننده میتواند سایر دانشمندان را به انحراف بکشاند؛ و سالها وقت، تلاش و منابع مالی را تلف کنند. همچنین، هر ساله تعدادی از دانشمندان دچار اشکال مختلفی از سوءرفتار یا تقلب میشوند. در این گزارش، برخی از برجستهترین خطاها، اشتباهات و تقلبهای علمی سال 2012 را به انتخاب سایت وایرد با هم مرور میکنیم؛ مسائلی که از اشتباهات خندهدار تا اشتباهات واقعا مرگبار را در بر میگیرد. بخش اول این گزارش را میتوانیداینجا بخوانید.
فلیکس ناشکر
فلیکس بائومگارتنر اتریشی سوار بر بالن به لایه استراتوسفر رفت، و از ارتفاع بیش از 39 کیلومتری به پایین پرید. وی طی سقوط آزاد 4 دقیقهای خود توانست دیوار صوتی را بشکند و پس از اینکه روی زمین فرود آمد، در مصاحبه خود به شدت به ناسا و ریچارد برانسون تاخت. شاید مهمترین جملهای که وی به زبان آورد این بود که ماموریتهای کاوش مریخ ناسا چیزی جز اتلاف پول نیست. وی در مصاحبه خود با دیلی تلگراف گفت: «آن دانش اندکی که ما از مریخ به دست آوردهایم، فکر نمیکنم که هیچ معنایی داشته باشد.» بائومگارتنر سپس کنایهای به ریچارد برانسون زد و گفت که وی قصد دارد تا با بیرون پرت کردن یک نفر از فضاپیمای ویرجین گالکتیک، رکورد مرتفعترین پرش آزاد دنیا را بشکند. وی گفت: «برای من بیشتر شبیه شوخی است؛ چرا که به نظر میرسد وی میخواهد از حرکت ما برای محبوبیت خودش استفاده کند که مایه خجالت است.»
این حرکت بائومگارتنر به عنوان یکی از بدترین سوءرفتارهای دنیای علم در سال گذشته محسوب میشود. بسیاری از کاربران اینترنتی به این گفتههای وی واکنش نشان دادند. به عنوان مثال، یکی از پاسخهایی که به وی داده شد این بود: «امیدوارم فلیکس به خاطر داشته باشد به خاطر تک تک قطعات تجهیزاتی که به وی کمک کرد تا بتواند امروز در این جایگاه قرار داشته باشد، از ناسا تشکر کند.»
کسب و کار میمونی
اداره دولتی «امانتداری پژوهشی» آمریکا در ماه سپتامبر / شهریورماه به این نتیجه رسید که مارک هاوسر، استاد سابق روانشناسی دانشگاه هاروارد در برخی از مطالعاتش درباره قوه ادراک نخستیها، اقدام به دادهسازی، دستکاری نتایج و توصیف نادرست روشهای استفاده شده کرده است. پیش از آن و در جولای 2011 / تیرماه 1390، پس از اتمام تحقیقاتی سه ساله در خصوص فعالیتهای آزمایشگاهیاش، وی از هاروارد استعفاء کرده بود. پیش از تمام این ماجراها، وی به خاطر مطالعات در زمینه زیستشناسی تکاملی ترکیبی و روانشناسی شناختی شهرت بسیار داشت.
هاوسر نتایج این گزارش را تایید یا رد نکرده است؛ اما اعلام کرده است: «من مسئولیت تمام اشتباهات انجام شده در آزمایشگاه را بر عهده میگیرم؛ صرفنظر از اینکه مستقیما در آنها درگیر بوده یا نبوده باشم.»
غیرقابل قبول
در اواخر ماه نوامبر / اوایل آذر، سه هیئت تحقیقاتی گزارش نهایی خود را در خصوص رسوایی بزرگ دیدریک استاپل، روانشناس اجتماعی و هیئت علمی سابق دانشگاه تیلبورگ هلند منتشر کردند. در سال 2011 / 1390، استاپل دادهسازی و دست بردن در دادهها را تایید کرد. تا کنون، رد دادههای ساختگی وی به بیش از 55 مقاله علمی و کتاب مختلف، و همچنین 10 پایاننامه تحصیلات تکمیلی گسترده شده است. گزارش هیئتها نه تنها استاپل را به خاطر سوءرفتار محکوم کرده است، بلکه انگشت اتهام را به سوی کل مجموعه روانشناسی اجتماعی نشانه رفته است.
این هیئتها تصویری از یک «فرهنگ پژوهشی درهم و برهم» ترسیم کردهاند، و این رشته را به عنوان زمینهای توصیف میکند که متخصصان آن با دانشی ناقص و سرشار از عیب و ایراد سر و کار دارند. در مقابل، انجمن روانشناسی اجتماعی اروپا گزارش استاپل را «اشتباهی غیرقابل قبول» خوانده است و اظهارات مطرح شده در آن را در خصوص این رشته «افتراآمیز، بیاساس و اشتباه» خوانده است.
تقلب کارشناس دادگستری
کارشناس شیمی دادگستری، آنی دوخان، به جعل نتایج آزمایش داروها در پروندههای جنایی ایالت بوستون آمریکا متهم شد. دوخان مسئولیت بیش از 60 هزار نمونه مربوط به 34 هزار متهم را طی 9 سال کار در یکی از آزمایشگاههای جنایی ایالت بر عهده داشت. بر اساس گزارشات، وی پرکارترین شیمیدان آزمایشگاه بود. اما به جای آزمایش تمام آن نمونهها برای کشف وجود دارو، دوخان تنها بخشی از نمونهها را آزمایش میکرد و نتایج مربوط به بقیه آنها را جعل میکرد.
آزمایشگاه مذکور در ماه آگوست / مردادماه بسته شد. از آن زمان، بیش از 200 متهم از زندان آزاد شدهاند؛ چرا که وکلای آنها محکومیت موکلان خود را که بر اساس نتایج گزارشات آزمایشگاه بود زیر سوال بردهاند. در ماه دسامبر / آذرماه، هیئت منصفه دادگاه عالی ماساچوست دوخان را به 17 مورد ممانعت از اجرای عدالت، 8 مورد دست بردن در مدارک، شهادت دروغ، و تظاهر به داشتن مدرک دانشگاهی متهم ساخت.
جراحان اعصابی که از تحقیقات آزمایشگاهی منع شدند
ماجرای جراحان مغز و اعصاب آمریکایی که به آزمایش بر روی بیماران سرطان مغزی در مراحل آخر بیماریشان میپرداختند؛ سر و صدای زیادی در ماه جولای / تیرماه برپا کرد. در آن هنگام فاش شد که از دو تن از جراحان اعصاب دانشگاه دیویس کالیفرنیا به FDA شکایت شده است و در نتیجه آنها از انجام تحقیقات پزشکی آزمایشگاهی بر روی انسانهای منع شدهاند. پائول مویزلار و رودولف شروت، پس از جلب رضایت بیماران، سه تن از آنان را که به تومور گلیوبلاستوما مبتلا بودند، به باکتری Enterobacter aerogenes آلوده ساختند. دو تن از آنان بلافاصله در اثر عفونت خونی درگذشتند، و بیمار سوم یک سال زنده ماند.
جراحان مذکور بر روی نظریهای جنجالی کار میکردند که عفونتهای پروبیوتیک پس از عمل جراحی میتواند واکنشهای دفاعی را که باعث افزایش طول عمر میشود تحریک کند. بر اساس گزارشات، مویزلار و شروت گمان میکردند که این پروسه آزمایشی مورد تایید FDA است. اما این طور نبود؛ چرا که وارد ساختن یک عامل زیستی (بیولوژیک) به جراحیهای آزمایشی نیازمند چندین اقدام قانونی اضافی بود. در حال حاضر، مویزلار از سمت خود در دانشگاه تعلیق شده است.
رکورددار مقالات برگشتی
امسال شاهد ظهور برنده جدیدی در یک حوزه خجالتآور بودیم: یوشیتاکا فوجی، توانست با 172 گزارش تحریف شده، افتخار ناباورانه بیشترین تعداد مقالات برگشتی (مقالاتی که به دلیل تقلب از چاپ کنار گذاشته میشوند) را به خود اختصاص دهد. این متخصص بیهوشی ژاپنی در حالی توانست این عنوان را از چنگ صاحب قبلیاش، یواخیم بولدت درآورد؛ که آن متخصص بیهوشی آلمانی تنها 90 مقاله برگشتی داشت. در ماه جولای / تیرماه، هیئتی که از سوی انجمن هوشبری ژاپن منصوب شده بود، نتیجه گرفت که فوجی بین سالهای 1993 و 2011 / 1372 و 1390، در نتایج مطالعات منتشر شده خود دست برده است. از 212 مطالعهای که بررسی شدند، کمیته تنها سه مورد پیدا کرد که درست و مشروع به نظر میرسید. گزارشهای جعل شده وی توصیف کننده مسائل مختلفی بود: آزمایشات کنترل شدهای که هرگز انجام نشده بود، استفاده از بیمارانی که هرگز وجود نداشتند، و داروهایی که هرگز توزیع نشده بودند.
دانشمندانی که خود مقالاتشان را مرور کردند
زمانیکه کار علمی دانشمندان در مجلات معتبر علمی منتشر میشود، به این معناست که سایر دانشمندان کار آنها را مرور کردهاند. یا شاید هم اینطور نیست؟ برخی اوقات، دانشمندانی که یک مقاله را مرور میکنند، اصلا دانشمند دیگری نیستند. در عوض، در رویهای که به نظر میرسد این سالها رایج شده است، گاهی اوقات مرور مقالات توسط خود نویسندگان یک مجله یا دوستان آنها انجام میشود.
در ماه فوریه / بهمن گذشته، سایت معتبر Elsevier مقالهای که توسط گوانگ ژو هی از دانشگاه طب سنتی گویانگ چین نوشته شده بود را بازگشت داد؛ البته پس از آنکه معلوم شد وی آدرسهای ایمیل نادرستی ارائه کرده است و خودش را جای مرورکنندگان مقالهاش جا زده است. مسئولان این سایت زمانی به قضیه مشکوک شدند که دریافتند ایمیل بسیاری از مرورکنندگان مقالات وی از دامنهای اینترنتی در چین ارسال میشود، در حالیکه برخی از آنها ظاهرا اصلا در چین ساکن نبودند.
در ماه آگوست / مردادماه، اتفاق مشابهی رخ داد. اما این بار تعداد مقالات بازگشتی بیش از 30 مورد بود. محقق کرهای، هیونگ این مون، آدرس نادرستی برای مرورکنندگان پیشنهادی خود ارائه کرده بود؛ و سپس وی یا همکارانش نظرات مثبتی را در خصوص کار وی ارسال کردند. مشکل کار اینجا بود که آنها خیلی سریع این کار را انجام دادند. قضیه زمانی لو رفت که یکی از ویراستاران مجله متوجه شد اغلب مرورهای انجام شده ظرف کمتر از 24 ساعت ارسال شده است، که واقعا بسیار سریع بوده است. زمانیکه از وی در این خصوص سوال شد، مون تایید کرد که آدرسها جعلی هستند.
قلب دروغین
ماجرای دیگری که بیش از حد خوب بود که درست به نظر برسد، مربوط به هیساشی موریگوچی میشود. وی ادعا کرده بود مسئولیت رهبری نخستین آزمایش کلینیکی را بر عهده داشته است که در آن از برنامهنویسی مجدد سلولهای بنیادی برای انسان استفاده شده است. در آزمایش مذکور، موریگوچی ظاهرا سلولهای بالغ را به سلولهای قلبی تبدیل کرده بود، و سپس آنها را در بدن شش بیمار مبتلا به نارسایی قلبی کاشته بود. موریگوچی ادعا کرده بود که همکارانی از هر دو دانشکده پزشکی هاروارد و دانشگاه توکیو داشته است؛ که نتایج این آزمایش را به صورت پوستر در کنفرانسی در بنیاد سلولهای بنیادی نیویورک ارائه کرده بودند.
روزنامهنگار ژاپنی، یومیوری شیمبون خبر این دستاورد را منتشر کرد؛ اما دانشمندان و گزارشگران خیلی زود شک کردند که چیزی در این میان اشتباه است. در پاسخ به تحقیقات، موریگوچی تایید کرد که وی پروسه کار را فقط با پنج نفر از شش بیمار در میان گذاشته است. وی همچنین رابطهای با دانشگاه هاروارد نداشت، و ادعاهای بزرگ خود را به روشی منتشر میکرد که پروسههای معمول مرور مقالات علمی را دور میزد؛ و در این کار از همکارانی در مقالاتش نام میبرد که اصولا از انجام این کارها اطلاعی نداشتند. در نتیجه، دانشگاه توکیو موریگوچی را اخراج کرد، و یومیوری شیمبون نیز مجبور شد که در مقابل همکارانی خود رسما عذرخواهی کند.
خبرآنلاین