ساخت و ساز در حريم گسل شمال تبريز

گروه اجتماعی-مهدی زارع، استاديار پژوهشکده زلزله شناسی پژوهشگاه نوشت: وقوع زمین لرزه هر زمان و در هر مکانی ممکن است اتفاق بیافتد ، اما رفتار انسان با این پدیده طبیعی است که نتایج این برخورد را رقم می زند! شهر تبریز نیز با توجه به ساختار جایگیری آن از این پدیده نمی تواند دور باشد، دکتر مهدی زارع در نوشته ها و گفتارهای بسیار تلاش داشته است؛ تا زنگ های بیدارباش را به صدا درآورد. اما هر زمان بعد از بروز زلزله در کشورمان " انسان نسیان کار" ماجرا را به فراموشی سپرده است و منتظر مانده است تا بار دیگر لرزش هایی از دل خاک او را بیدار نماید!

به گزارش بولتن نیوز ، گسل شمال تبريز که از بخشهای شمال خاوری، شمال و شمال باختری شهر تبريز عبور می نمايد، به دليل وقوع زمين لرزه های متعدد تاريخی و دوازده بار تخريب کامل شهر تبريز از گسلهای شناخته شدة زمين لرزه ای ايران است . اين گسل که زمانی با محدوده شهری تبريز فاصله داشت، هم اکنون بر اثر گسترش ساخت و ساز و شهرک سازی بر روی حريم آن، از ميان شهرکهای جديد ساخته شده و در حال احداث در شمال تبريز عبور می نمايد . با توجه به خطر گسيختگی مستقيم در شهر، گسلش درمحدوده شهر تبريز و اثرهای حوزه نزديک گسل در صورت وقوع زمين لرزه ای با بزرگای حدود ۵ یا 6 ریشتر خسارات فراوانی در تبريز پيش بينی می شود. با توجه به اهميت شهر تبريز در شمال باختری ايران، سابقه لرزه خيزی،وجود نهشته های مارنی - رسی و پتانسيل وقوع زمين لغزش، ساخت و ساز بر رو و درنزديکی پهنه گسل شمال تبريز در فاصله حدود ۲۰۰۰ متري از محور پهنه گسله بايد ممنوع و از گسترش ساخت و ساز موجود هرچه سريعتر جلوگيری گردد.

توجه به وضعيت قرارگيری روندهای شکستگی در راستای گسل شمال تبريز با روند شمال باختر - جنوب خاور وسازوکار راستالغز راستگرد و فشاری و سيستم گسل دهخوارقان - تبريز با روند شمال خاور - جنوب باختر و سازوکار راستالغز چپگرد نشان می دهد که يک پهنه برخورد زمين ساختی در شمال باختری ايران شکل گرفته است. در شکل (۱ ) مشخص شده است

که روند دهخوارقان -تبريز دقيقًا در محل شهر تبريز با راستای سيستم گسلة شمال تبريز تداخل می نمايد چنين پهنه های برخوردی در ناحية شمال باختر ايران ، خاور ترکيه و ناحيه قفقاز عموميت داشته و اساسًا رخداد زمين لرزه های مخرب و ريخت لرزه خيزی عمومی اين ناحيه با روندهای ياد شده کنترل می گردد. داده های شبکه محلی تله متری آذربايجان از سال ۱۹۹۵ تا ۲۰۰۰ نمايانگر تمرکز رويدادهای لرزه ای با بزرگای ۱ تا ۴ در پيرامون سيستم گسل شمال تبريز و سيستم دهخوارقا ن – تبريز (بويژه در راستای ادامة آن در بخش جنوب باختری و باختر درياچه اروميه ) می باشد.

چنين روندهايي مؤيد فعال بودن روند رده دوم دهخوارقان -تبريز حتی در حال حاضر است که زمين لرزه ۱۶۴۱ ميلادی دهخوارقان "آذرشهر " به احتمال زياد بر اثر جنبايی روند

دهخوارقان -تبريز رخ داده است . به اين ترتيب با در نظر گرفتن مرزها و گره های لرزه زمين ساختی "که يکی از آنها بر شهر تبريز منطبق است " گسيختگی مجدد گسل شمال تبريز محرز می باشد.

ا توجه به گسترش شهرنشينی و قرارگيری بسياری از شهرها و مناطق مسکونی ايران در پای دامنه ها و قرارگيری روندهای گسلة کواترنری در مرز بين کوه و دشت در بسياری موارد

منطبق بر پای دامنه های کوهستانی مسأله حريم گسلش و چگونگی تعيين آن اهميت ويژه ای يافته است . در اين بررسی، بر روی پهنة گسل شمال تبريز مشخص شد که بسياری از

ساخت و سازهای کنونی در شمال و شمال خاوری شهر تبريز بر روی پهنه گسله صورت گرفته است . در بسياری از موارد پهنة ساخت و ساز با تسطيح ناحيه پای دامنه (محل قرارگيری

پهنه گسله) به بخشهای شمالی گسل شمال تبريز رسيده، به نحوی که اين گسل هم اکنون از ميان شهرکهای در حال احداث و به سرعت رو به گسترش - واقع در شمال تبريز عبور می نمايد.

در بازديدهای انجام شده در ارديبهشت و مردادماه سال ۱۳۸۰ از پهنه گسل شمال تبريز در ناحيه شمال شهر تبريز،مشخص گرديد که ساخت و ساز بی رويه ای بر روی پهنه گسله در

شهرک های باغميشه، ولی امر، يوسف آباد و ارم در حال انجام است . در اين بازديدها معلوم شد که حريم مشخص شده برای ساخت و ساز در اين شهرک ها از گسل شمال تبريز فراتر

رفته و عملا پهنه گسيختگی های سطحی اين گسل در ميان و بخشهای شمالی اين شهرکها واقع شده است.

وقوع جهت پذيری درصفحه گسيختگی و حمله گسيختگی به سمت شهر تبريز با توجه به نزديکی به پهنه گسيختگی و تجربه زلزله های طبس ۱۳۵۷ و منجيل ۱۳۶۹ در فلات ايران و کوجائلی ۱۳۷۸ در فلات آناتولی (ترکيه)، در راستای گسل شمال تبريز محتمل است . بر اثرجهت پذيری در صورت حمله جبهه گسيختگی به سوی شهر تبريز، اثرهای حوزه نزديک و خرابي های گسترده، نه تنها در ساختمانهای کوتاه، بلکه در ساختمانهای بلند بر اثر جنبش های با دوام ظاهری کم ولی بسيار شديد با پريود بلند و با تغييرمکان افقی بسيار زياد محتمل می باشد؛ بنابراين، با هر دو استدلال (بر اساس گسيختگی مستقيم گسله واحتمال وقوع جهت پذيری در نزديکی پهنه گسيختگی اصلی)، ساخت و ساز در حريم گسل شمال تبريز (و گسلهای زمين لرزه ای مهم ديگر در فلات ايران ) خسارتهای گستره ای را در آينده، بسيار محتمل می سازد؛ لذا، چنين ساخت و سازهايی در حريم گسله بايد هرچه سريعتر متوقف شود.

علاوه بر مسأله احداث ساختمان، نحوه انتخاب محل برای شريانهای حياتی نيز بايد با دقت مورد توجه قرار گيرد .

تصوير نشان می دهد که دکلهای انتقال نيرو فشار قویدر حريم گسل شمال تبريز د ر فاز يک شهرک باغميشه احداث شده است . در صورت بروز يک زمين لرزه شديد که انتظار وقوع آن با توجه به سابقه لرزه خيزی ، M >7 )ناحيه بسيار محتمل است ) قطع اين شريانهای حياتی ميزان آسيبها را دو چندان خواهد نمود.

حريم گسيختگی های سطحی درپيرامون يک گسل زمين لرز ه ای بر اساس سابقه لرزه خيزی و گسلش در شمال شهر تبريزو با مراجعه به داده های موجود از گسلش زمين لرزه ای مربوط به زلزله های تاريخی و سده بيستم فلات ايران، رابطه های تجربی بين بزرگای گشتاوری و پهنای پهنه گسيختگی های سطحی (حريم گسل)

ساخت و ساز در حريم گسلهای زمين لرزه ای و کواترنر در فلات ايران به سه دليل زير بايد ممنوع و محدود گردد:

۱- احتمال گسيختگی مستقيم بر اثر گسلش در راستای گسل کواترنری يا زمين لرزه ای، که می تواند موجب افزايش خسارتها و تلفات گردد.

۲- با عنايت به مسأله جهت پذيری در حوزه نزديک گسل (نظير گسل شمال تبريز )، می توان انتظار داشت که در صورت حمله جبهه گسيختگی به سمت ساختگاه موردنظر (تبريز)

جنبشهای بسيار شديدی با پريود بلند و تغييرمکان های افقی بسيار زياد اتفاق افتد.

۳- نهشته های دامنه ای مارن و رس که بر روی حريم گسل های کواترنری و زمين لرزه ای (نظير گسل شمالتبريز ) واقعند ، پتانسيل بسيار زيادی برای لغزش و ايجاد شکاف های

سطحی و ناپايداری دامنه ای دارند.

١- با توجه به احداث شهرکهای جديد در اين ناحيه و افزايش سريع تراکم ساکنان در منطقه شمال تبر يز، اولويت مطالعه با تعيين دقيق موقعيت گسلهای همراه با سيستم گسل شمال تبريز و مشخص کردن حريم دقيق و احتمال تغييرمکان در هر محل می باشد.

۲- لازم است با توجه به وضعيت نهشته های سطحی، نقشه زمين شناسی مهندسی با مقياس ۱:۵۰۰۰ (يا کمتر) برای گسترة تمام شهرکهای واقع در پهنة گسل شمال تبريز تهيه شود.

در چنين نقشه هايي می توان پهنه های با احتمال گسيختگی و لغزش بالا و محلهای گسيخته شده قبلی را با توجه به موقعيت گسل شمال تبريز مشخص نمود.

۳- گسترش شبکه لرزه نگاری محلی آذربايجان (زير نظر مؤسسه ژئوفيزيک دانشگاه تهران هم اکنون با هشت ايستگاه در حال کار است ) به يک شبکه منطقه ای با تعداد ايستگاه های

بيشتر می تواند به ثبت دقيقتر و پوشش گسترده تر لرزه خيزی ناحيه بويژه لرزه خيزی حاصل از گسل شمال تبريز کمک فراوانی نمايد.

در پايان بار ديگر بر لزوم توقف ساخت و ساز بی رويه در شهرک های واقع بر روی حريم گسل شمال تبريز به دليل احتمال خطر بالای جانی و مالی در پی يک رويداد زمين لرزه ای، تأکيد می گردد.

خلاصه ای از مقاله :

خطر زمين لرزه و ساخت و ساز در حريم گسل شمال تبريز و حريم گسلش گسل های زمين لرزه ای ايران