آقازاده و تناقض سیستماتیک در روایت از فساد

گروه فرهنگی: پرویز امینی دکترای علوم سیاسی طی یادداشتی نوشت:مجموعه نمایشی آقازاده در شبکه نمایش خانگی در ۲۹ قسمت به موضوع فساد، علی‌الخصوص فساد اقتصادی در ایران امروز پرداخته است. لُب لباب حرف این مجموعه نمایشی این است که فساد در کشور «خیلی خیلی خیلی ممکن» و «پیشگیری و فسادستیزی بسیار بسیار بسیار ناممکن» است.

به گزارش بولتن نیوز، پایه‌های این روایت از فساد در ایران در مجموعه آقازاده به سه صورت موجه و مدلل شده است.

آقازاده در سطح نخست نشان می‌دهد که فساد در ایران اولا «ساختاری»، ثانیا «سیستمی»، ثالثا «سازمان‌یافته»، رابعا «جامع و شبکه‌ای» و خامسا «مافیایی و خشن» است.

فساد ساختاری است یعنی مجموعه مناسبات هنجاری و نهادی، تسهیل‌گر فساد است و برعکس پیشگیری و مبارزه با فساد، دشوار و یا با موانع اساسی روبروست. درواقع اگر کسی بخواهد سالم باشد و بخواهد اخلاقی و عادلانه زندگی کند، دشوارتر از این است که بخواهد فاسد بشود و غیراخلاقی زندگی کند. مثلا شرایط برای بحریِ پسر و اطرافیان برای فسادکردن راحت‌تر است تا مبارزه با فسادی که حامد می‌خواهد انجام بدهد. برای مبارزه با فساد باید حیثیت، آبرو، ناموس و جان همسرش را بدهد.

فساد سازمان‌یافته است یعنی مانند تصویری که آقازاده نشان می‌دهد، گروه‌ها و افراد مبادرت‌کننده به فساد در ایران، دارای تشکیلات داخلی با تقسیم نقش و سطوح لایه‌بندی شده توام با ارتباط خارجی است.

فساد سیستمی است یعنی فساد عامدانه و از بالا و مدیریت‌شده توسط عناصر سطح بالای نظام سیاسی که دارای نفوذ در همه ارکان سیاسی از مجریه تا مجلس تا دستگاه قضایی است، انجام می‌شود که در چهره حاج حسن، بحریِ وزیر، خریدن نماینده‌های مجلس در رأی اعتماد وزرا و جابجایی وزرا با طرح و برنامه و با پرونده‌سازی تبلور دارد.

فساد جامع و شبکه‌ای است یعنی علاوه بر اقتصاد، سیاست (حاج حسن، ورارت بحری و خریدن رأی اعتماد نماینده‌ها) و هنر (اسپانسر کنسرت‌های موسیقی تینا و حراج نقاشی) و روابط غیراخلاقی-جنسی و مشتقاتش را هم شامل می‌شود و علاوه بر این، سطوح مختلف فساد به یکدیگر سرویس هم می‌دهند.

فساد مافیایی و خشن است یعنی این تشکیلات مبادرت‌کننده به فساد، راحت دست به هتک حیثیت و آبروی افراد و نیز آدم‌کشی می‌زند.

با این تصویرسازی از فساد در ایران توسط مجموعه آقازاده، که تهیه‌کننده و طراح کار آن (عنقا) بیان کرده است که این تنها ده درصد واقعیت فساد در کشور است، طبیعی است که این جمع‌بندی شکل بگیرد که فساد بسیار بسیار بسیار ممکن و پیشگیری و فسادستیزی خیلی خیلی خیلی ناممکن است.

در سطح دوم، روایت سهل‌الوصول بودن فساد و سخت بودن فسادستیزی در ایران، در چهره قهرمان قصه یعنی حامد پسر حاج رضا متبلور شده است. وضعیتی که حامد و خانواده‌اش در این ماجرا تجربه می‌کنند، نشان می‌دهد که فساد چقدر ممکن و پیشگیری و مبارزه با فساد چقدر ناممکن است. حامد نماد یک استثناء در مقابله با این قاعده فساد پنج وجهی است. کسی که حیثیت و آبروی خود و خانواده و نیز جان همسرش را در این ماجرا از دست می‌دهد. حتی مجبور می‌شود غیرتش را زیر پا له کند و از زنش درباره روابطش با دیگران در تخت خواب و با ذکر جزئیات برای تکمیل پرونده، بازحویی کند! حالا چند نفر در مبارزه با فساد حاضرند تا این حد هزینه بپردازند؟ چنین وضعیتی گویای این است که عملا مبارزه با فساد یک امکان عمومی و قابل‌اجرا و سیستماتیک نیست.

در سطح سوم، علاوه بر اینکه منطق روایی و نمایشی کار در قسمت آخر برای نشان‌ دادن موفقیت مبارزه با فساد باورپذیر نیست، از نظر بازنمایی مبارزه با فساد در ایران نیز قابل‌تأمل است. تقریبا دستگاه مبارزه‌کننده با فساد، نقش چندانی در مبارزه با فساد سیستماتیک و چند وجهی ندارد و بلکه سه چیز؛ یکی توبه برخی از اعضاء مثل راضیه و نیما و دیگری خطای کودکانه نیما بحری در انتشار عکس‌های خصوصی راضیه و ارتکاب قتل همسر غیررسمی بحریِ وزیر توسط او و خطای حاج حسن در مواجهه با نیما و سوم نیز خیانت و انتقام برخی اعضای شبکه فساد نسبت به یکدیگر مثل تینا نوازنده، بهرامی وکیل و شهنام است که کار را پیش می‌برد و این مؤلفه نیز لُب لباب گفته شده در ناممکن بودن مبارزه با فساد را نشان می‌دهد. یعنی اگر فاسدان و شبکه مفسدین به هر دلیلی به خود ضربه نمی‌زدند، غلبه بر آنها ناممکن بود.

به لحاظ کار نمایشی نیز از جمله انتخاب بازیگران و نیز شخصیت پردازی قهرمان، مجموعه آقازاده به شکلی صورت بندی شده است که مغلوبه بودن جریان ضد فساد را تقویت میکند. گروه ضد قهرمان آقازاده از نظر کیفیت بازیگران یعنی جمشید هاشم پور در نقش حاج حسن، امیر آقایی در نقش نیما، امین حیایی در نقش بهرامی وکیل، کامبیز دیرباز در نقش شهنام، نیکی کریمی در نقش تینا بر دو بازیگر ناشناخته در نقش حامد و راضیه بعلاوه امین تارخ در گروه قهرمان غلبه دارد. همچنین حامد بیشتر در شمایل یک قهرمان مفلوک شخصیت پردازی شده است. قهرمانی که کاریزمایی به لحاظ بازیگری و بازی نزد مخاطب ندارد. تقریبا هیچ ابتکار عمل و طراحی هوشمندانه ای در مبارزه با فساد ندارد و نیز گنگ و پرخطا و دارای تاخیر در فهمیدن مسایل است. تنها اهمیتش آمادگی برای هزینه دادن و قربانی شدن است.

آنچه در درجه اول در روایت فساد در مجموعه آقازاده مهم است قبول یا رد این روایت از فساد در ایران امروز نیست بلکه تناقض سیستماتیک در فهم و ارائه وضعیت فساد در ایران است. توجه به کارفرما و سازنده این مجموعه وابسته به سپاه پاسداران در این باره راهگشاست. از یک طرف در تریبون‌های رسمی می‌گوییم که فساد در ایران سیستماتیک و ساختاری و... نیست اما از طرف دیگر چسبنده ترین لایه ها به سیستم( سپاه) با استفاده از زبان هنر نمایش، «بای ‌نحو کان» می‌گوید که فساد خیلی خیلی خیلی ممکن و پیشگیری و فساد ستیزی بسیار بسیار بسیار ناممکن است. اگر اجماعی درباره فساد نباشد، دست کم اجماع درباره تناقض سیستماتیک درباره روایت واقعیت فساد در ایران است.