چه زمانی تصمیم گرفته شد ارز ۳۰ هزار تومانی شود؟

گروه اقتصادی: در سال گذشته و نیمه اول امسال، شاهد کاهش چشمگیر صادرات نفت کشورمان بودیم به گونه ای که براساس آمارهای رسمی، میزان درآمدهای نفتی کشور در 5 ماه ابتدایی امسال، حدود 700 میلیون دلار بوده است. در نتیجه، بانک مرکزی مجبور شده است که بخش اعظم ارز 4200 تومانی تخصیص داده شده به واردات کالاهای اساسی را از محل ذخایر ارزی خود یا با خرید ارز از سامانه نیما تامین کند. با این وجود و علی رغم پیامدهای منفی گسترده تخصیص ارز 4200 تومانی به واردات کالاهای اساسی که در سال های اخیر، بارها توسط مراکز پژوهشی و کارشناسان بیان شده است، دولت همچنان اصرار بر تداوم اجرای این سیاست ناکارآمد و پرهزینه دارد و مدعی است در صورت افزایش نظارت ها، می توان جلوی انحراف ارز ترجیحی را گرفت.

به گزارش بولتن نیوز به نقل از فارس، یکی از مراکز پژوهشی مهم کشور که از ابتدای اجرای سیاست تخصیص ارز 4200 تومانی به واردات کالاهای اساسی، مخالف اجرای آن بود و بارها با انتشار گزارش های مختلفی ضمن تبیین و هشدار درباره تبعات سنگین اجرای این سیاست، راهکارهای جایگزینی پیشنهاد داده، مرکز پژوهش های مجلس شورای اسلامی است. درباره همین موضوع، گفتگویی با سید علی روحانی معاون پژوهش های اقتصادی این مرکز پژوهشی داشته ایم که متن کامل آن در ادامه آمده است:

*هر سیاستی جایگزین سیاست تخصیص ارز 4200 تومانی شود، بهتر از وضعیت فعلی است

سوال: برخی می گویند ما حفره های نظام توزیع کالا را در کشور نبسته ایم و مثلا سامانه جامع تجارت یا سامانه تیتک در زمینه توزیع دارو را راه اندازی نکردیم یا استفاده از آنها هنوز فراگیر نیست و در این شرایط باید به جای حذف ارز 4200 تومانی که افزایش قیمت ها را به دنبال دارد، سراغ بستن این حفره ها برویم تا جلوی توزیع رانت گرفته شود. نظر شما درباره این پیشنهاد چیست؟

روحانی: ابتدا باید به این نکته اشاره کنم اینکه ما در مهرماه 99 همچنان درباره موضوع ارز 4200 تومانی صحبت می کنیم، موضوعی که مربوط به نیمه اول سال 97 است و اینکه بعد از 2 سال و نیم همچنان داریم سر موضوعی بحث می کنیم که هم مردم، هم کارشناسان و هم سیاستگذاران، همه می فهمند که چقدر تبعات نامناسبی دارد و تقریبا هر کاری با این منابعی که دارد بابت ارز 4200 تومانی اختصاص پیدا می کند، انجام شود، بهتر از وضعیت فعلی است. با این وجود، این موضوع 2 سال و نیم دارد ادامه پیدا می کند و همچنان داریم درباره اصلش بحث می کنیم، این قضیه برای نظام تصمیم گیری کشور واقعا جای تاسف دارد و این در حالی است که صدها هزار میلیارد تومان منابعی است که به طرق مختلف بخاطر اجرای این سیاست دارد، هدر می‌رود.

حالا سراغ موضوع بعدی برویم، یکی از مقامات وزارت صمت اخیرا اعلام کرده اند که 9 میلیارد دلار برای واردات کالاهای اساسی در سال جاری درنظر گرفته شده و بیش از نیمی از این رقم اختصاص پیدا کرده است. 9 میلیارد دلار با قیمت های فعلی ارز که تقریبا مابه التفاوتش یا همان یارانه ضمنی اش برای هر دلار 25 هزار تومان است، حالا فرض کنید 20 هزار تومان. در نتیجه، ما داریم نزدیک به 200 هزار میلیارد تومان یارانه ضمنی برای واردات چند قلم کالای اساسی پرداخت می کنیم. آیا این 200 هزار میلیارد تومان به روش کارآتری نمی تواند توزیع شود؟ عرض من این است که هر کاری با 200 هزار میلیارد تومان انجام شود، از وضعیت فعلی بهتر است.

شما باید اول یک سازوکار اقتصادی سازگار طراحی کنید و بعد روی آن، سامانه طراحی کنید. نمی‌شود شما مدلی طراحی کنید که همه انگیزه ها در جهت قاچاق، در جهت تقلب، در جهت رانتخواری باشد و بعد بگویید من این کار را سامانه ای می‌کنم و توی سامانه دیگر راه دررو ندارد. این مدل، مدل غلطی است. ببینید شما وقتی مدلی طراحی می کنید که برای هر یک دلار، 4200 تومان ارزشش هست ولی بیش از 4 برابر این رقم، رانتی هست که می تواند در اختیار کسی قرار بگیرد که در یکی از مراحل این سامانه، یک اظهار خلافی بکند. شما دارید 4 برابر ارزش، رانت ایجاد می کنید، این سازوکار از لحاظ اقتصادی معیوب است، حالا شما ببرید توی سامانه یا کاغذی یا هر جوری انجام بدهید، انگیزه تخلف توی آن وجود دارد.

* ارز حاصل از صادرات نفت در سال 99 نداریم

سوال: پس توی این شرایط، چرا سامانه جامع تجارت یا سامانه تیتک ایجاد کردیم و آقای رئیس جمهور بر راه اندازی سامانه جامع تجارت با اتصال همه دستگاه ها تاکید دارد؟

روحانی: در دوره قبلی تحریم ها هم وزارت صمت به گمرک و بانک مرکزی وصل بود و تخصیص ارز در همان سامانه صورت می گیرد. دقیقا بخاطر همین تخلفات، آن مدل راه اندازی شد و بعدش هم متاسفانه بخاطر گشایش هایی که اتفاق افتاد، آن سامانه را کلا تعطیل کردند و فازهای بعدی اش را اجرا نکردند.

حالا آن موضوع را کنار بذاریم، ببینید عرض من این است که شما کاغذ را به سامانه تبدیل کنید، انگیزه اقتصادی افراد که تغییر پیدا نمی کند. ما الان چطور داریم تحریم را دور می زنیم؟ بالاخره اسناد متفاوتی درست می شود و در مراحل مختلف با تغییر اسم و رسم و همه اینها، تحریم‌ها داره دور زده می شود. آنها همه کارهایشان مبتنی بر سامانه است و اتفاقا سامانه‌های آنها، مشکلات کمتری در مقایسه با سامانه‌های ما دارد، ولی ما داریم دور می زنیم. چطور ما داریم دور می زنیم؟ بالاخره یک مکانیسم اقتصادی دارد عمل می‌کند و انگیزه ها را در این راستا جهت می دهد که تحریم‌ها را دور می زنیم. نمی توانیم ما یک مدل غلط اقتصادی طراحی کنیم و بعدش بگوییم مردم چون سامانه ای شده است، دیگر تخلفی نیست.

همه این موضوعاتی که درباره آنها صحبت می کنیم برای شرایطی است که ما ارز داشتیم. مثلا در سال 97 ارز داشتیم و در سال 98 هم ارز تا حدی داشتیم و داشتیم ذخایر ارزی کشور را با این روش آتش می زدیم. داشتیم منابع کشور را سوء مدیریت می کردیم. در سال 99 ما ارز حاصل از نفت نداریم. آمار صادرات نفت ما در 5 ماه اول سال کمتر از نصف ارز ترجیحی تخصیص پیدا کرده است یعنی بیش از نصف ارزی که تخصیص داده شده، از ذخایر ارزی بانک مرکزی برداشت شده است و با نرخ 4200 تومانی برای واردات داده شده است، ارزی که به جای واردات می توانست صرف مدیریت بازار ارز شود و این بازار را کنترل کند به گونه‌ای که نرخ ارز اینقدر بالا نرود. ما الان داریم درباره چیزی که نیست، صحبت می کنیم. این را دقت بکنید. داریم از ذخایر بانک مرکزی استفاده می کنیم که به شدت برای ما حیاتی است.

یک موقعی در جایگاه انتخاب بین دو راه هستیم ولی الان اساسا انتخابی بین دو راه نیست. ما داریم از یک سمت از چیزی که نیست صحبت می کنیم و از طرف دیگر می گوییم ارز ترجیحی باید حذف شود و مکانیسم حمایت تغییر پیدا کند. اینکه مکانیسم حمایت چگونه تغییر پیدا کند هم موضوع جدیدی نیست. مرکز پژوهش های مجلس در سال های 97، 98 و 99 چندین گزارش منتشر کرد و انواع و اقسام راه های جایگزین که در کشورهای دیگر طراحی و اجرا شده درباره کالاهای اساسی را مورد بررسی قرار داد و حتی به طرح در مجلس تبدیل شد. اما مسئله نظام تصمیم گیری است که باید بالاخره درباره اینها تصمیم بگیرد.

همانطور که در دوره قبلی جهش ارزی یعنی اوایل دهه 90 که جهش ارزی داشتیم. توی یک بازه زمانی محدودی نرخ ارز 1226 تومانی برای واردات کالاهای اساسی اختصاص پیدا می کرد و نرخ ارز مبادله ای برای واردات سایر کالاها. در یک پروسه حدود 1 تا 1.5 ساله، ارز 1226 تومانی حذف شد و اتفاقا انتقادی که به دولت قبل وجود داشت توسط خیلی از اقتصاددان‌هایی که اتفاقا در این دولت مشغول به کار هستند و خیلی از کارشناسان دیگری هم داشتند، این بود که این ارز ترجیحی نظام انگیزشی غلطی دارد و فساد توی آن اتفاق می افتد و به شدت به تولید داخل ضربه وارد می کند. الان صدا و سیما به صورت یک روز در میان دارد گزارش منتشر می کند که تولیدکنندگان بذر و غذای دام و طیور و ... چقدر بخاطر قضیه ارز 4200 تومانی دارند زیان می بینند. ما داریم به تولیدکننده ضربه می زنیم، عملا در حلقه آخر از مصرف کننده نمی توانیم حمایت بکنیم چون اغلب این کالاها با قیمت بالا به دستشان میرسد، داریم از واسطه ها حمایت می کنیم، قاچاق را داریم عملا داریم از قاچاق حمایت می کنیم، قیمت اجناس را برای بازارهای کشورهای دیگر پایین نگه می داریم، به قیمت تخریب منابع خودمان.

*رانت بزرگی که در سال 98 نصیب واردکنندگان چای و کره شد

سوال: پس شما اعتقاد دارید که نمی توان با استفاده از سامانه، جلوی توزیع رانت ناشی از ارز 4200 تومانی را گرفت؟

روحانی: من آمارهایی می خواهم ارائه بدهم درباره واردات کالاهایی که ارز 4200 تومانی می‌گرفتند تا بتوانیم عمق فاجعه را بهتر درک بکنیم. مثلا ارز 4200 تومانی چای در خردادماه 98 حذف شد. ارزش واردات چای در سه ماه اول 98، بیش از 2 برابر مدت مشابه سال 97 و تقریبا برابر کل واردات سال 97 است یعنی در عرض سه ماه، چای به اندازه کل واردات سال با ارز 4200 تومانی وارد کردیم و در اواخر خرداد، ارز ترجیحی را حذف کردیم و واردکنندگان چای که با ارز ترجیحی این محصول را وارد کرده بودند، تا پایان سال با نرخ ارز آزاد چای را در بازار عرضه کردند. این رانت را در این موضوع ما تقدیم چه کسی کردیم؟ تقدیم واردکننده کردیم. این اتفاقات همه در سامانه ها رخ داده و تخلفی از سامانه صورت نگرفته است. اینجا اصلا نمی گویم قاچاقی رخ داده یا مثلا خطایی رخ داده است، همه اینها در سامانه ثبت شده است. من دارم عرض می‌کنم در دو یا سه ماه اول سال 98، به اندازه کل سال چای وارد شده است. ثبت سفارش ها تایید شده، اجناس آمده، ارز هم تخصیص پیدا کرده و اجناس از گمرک ترخیص شده است. تمامی این اتفاقات در یک روال قانونی و مطابق مقررات رخ داده اما رانت تقدیم چه کسی شده است؟ تقدیم واردکنندگان شد.

درباره کره هم دقیقا همین اتفاق افتاد. در پایان خردادماه 98، ارز ترجیحی کره حذف شد ولی در سه ماه اول سال 98، بیش از کل واردات سال 97، ما کره وارد کردیم. این موضوع از آن دردهایی هست که نمی دانیم باید به کجا ببرمیم؟ کسانی که کره با ارز ترجیحی وارد کرده بودند، به بهانه اینکه ارز ترجیحی حذف شده، تا پایان سال با قیمت سه برابر در بازار عرضه کردند. اینها تازه مواردی هست که کاملا مطابق قوانین و مقررات و با سامانه جلو رفته است و نهایتا رانت را تقدیم واردکننده کرده ایم. بگذریم از مواردی که تخلف از سامانه می شود یا قاچاق می شود.

این موارد را که آدم می بیند، اساسا دیگر موضع یک کارشناس این می شود که همه شواهد و قرائن دارد نشان میدهد که بدترین روش ممکن را داریم پیاده می کنیم، پس بریم با همدیگر بشینم فکر کنیم که چی کارش کنیم نه اینکه کسی این طرف میز بشیند و طرف دیگر آن طرف میز بشیند که اگر این را میگی، اون را چی کار کنیم و برعکس.

*بخش اعظم منابع صندوق توسعه ملی صرف پرداخت کارانه پزشکان شد

سوال: چه تضمینی وجود دارد که اگر مثلا ارز 4200 تومانی دارو را حذف کنیم و منابع را به بیمه ها بدهیم، دارو با قیمت مناسب به دست بیماران می رسد و قضایای مثل انحراف ارز ترجیحی تکرار نمی‌شود؟

روحانی: ببینید قضیه متفاوت است. یک موقعی شما یک سازوکار معیوب از لحاظ اقتصادی طراحی می کنید و می گویید سامانه ای می کنیم، خوب می شود. من می گوییم غلط است و هرگز این اتفاق نمی افتد. وقتی سازوکار اقتصادی غلط است، با سامانه ای شدن و ایجاد هزار سامانه، درست نمی شود، سازوکار اقتصادی را درست نمی کند.

ببینید ما همین مسئله را برای برداشت از صندوق توسعه ملی به اسم کرونا و عملا پرداخت های دیگر داشتیم. چرا برداشتی که از صندوق توسعه ملی شد، مثلا خرج کارانه پزشکان شد؟ ببینید در سال 98 قرار بود از صندوق توسعه ملی برای واردات مواد اولیه دارویی برداشت شود ولی بعدا مشخص شد که بخش زیادی از این مبلغ صرف پرداخت کارانه پزشکان شد و حالا بدهی هایی که وزارت بهداشت داشت. چرا این اتفاق افتاد؟ چون شما کانال مالی مجزا براش ندیدید و کل پول را به وزارت بهداشت دادید و گفتید خرج کن. نگفتید از این حساب به اون حساب واریز می شود و از این حساب به اون مقاصد نهایی می‌تواند واریز شود. شما پرداخت به ذی نفع نهایی انجام ندادید. من عرضم نیست سامانه ای کنیم درست می شود، بلکه روشی است که در دنیا پیاده شده است. دنیا نیامده است که روی سازوکار اقتصادی غلط، سامانه سوار کند ولی دنیا مدل خزانه داری اش را درست کرده است. ما هم برویم این کار را بکنیم، می خواهم بگوییم کار پیچیده ای نیست.

*قیمت فعلی ارز نتیجه ضمنی تصویب قانون بودجه 99 با کسری فراوان بود

سوال: وضعیت فعلی بازار ارز نتیجه چیست و چه کاری می توان برای اصلاح آن کرد؟

روحانی: آیا این وضعیت نرخ ارز اثر تحریم است؟ بنده خیلی ساده عرض کنم تحریم یک پدیده واقعی است و اثر واقعی میگذارد مثلا نرخ تورم یا نرخ ارز را نباید تغییر دهد. اگر می بینید که تغییر می دهد ریشه در ناکارآمدی مدیریتی ما دارد. اگر ما نظام بانکی‌مان را در سال های 92 تا 96 آنگونه مدیریت نمی کردیم، سال 97 این جهش نرخ ارز را نمی داشتیم.

این نکته خیلی مهم است که فکر نکنیم این وضعیت که الان اقتصاد درگیرش هست، نتیجه تحریم است. بله، تحریم هم اثر دارد ولی نکته این است که تحریم روی ناکارآمدی های ما مثل سازوکار غلط بودجه ریزی ما، نظام بانکی معیوب ما، سوار شده است. روی اینها سوار شده و وضعیت اقتصادی کشور اینگونه شده است.

مدیریت بازار ارز کشور می توانست بهتر از این باشد ولی آن موقعی که در پایان سال 98، داشتیم بودجه سال 99 را با کسری قابل توجه می بستیم و کارشناسان درباره این وضعیت هشدار می دادند و خیلی از آقایان نمی پذیرفتند، همان موقع بود که داشتیم تصمیم می گرفتیم نرخ ارز سال 99 به 30 هزار تومان برسد، بورس مان اینجوری بالا و پایین بیاید، این وضعیت معیشتی مردم شود. همه اینها را آن موقع داشتیم تصمیم می گرفتیم. این وضعیتی که الان درگیرش هستیم، نتیجه ضمنی آن مدل تصویب بودجه است.

اگر برای سال 1400 می خواهیم وضعیت بهتری از الان داشته باشیم، نظام ارزی مان قابل مدیریت باشد، سیاست های حمایتی خوبی بتوانیم اجرا کنیم و جهش نداشته باشیم، حواسمان باشد که برای بودجه 1400 چی کار می کنیم.