وقتی سیلِ کم‌توجهی همه‌چیز رامی‌برد

وقوع سیل طی هفته گذشته در برخی استانهای کشور و خساراتی که بوجود آورد بار دیگر اهمیت آبخیزداری و متاسفانه، عدم توجه لازم به این حوزه را بیش از پیش نمایان کرد.

طبق ماده ۱۴۸ قانون برنامه پنجم توسعه، دولت مکلف شده بود تا پایان برنامه طرح های آبخیزداری  در سطح ۸ میلیون هکتار را اجرایی کند. به عبارت دیگر، دولت مکلف بود سالانه ۱ میلیون و۶۰۰ هزار هکتار طرح آبخیزداری در سطح کشور اجرایی کند که نیازمند اعتباری برابر با ۱۹ هزار میلیارد تومان بود. اما این امر محقق نگردید و طرح پیش بینی شده به دلیل عدم تامین اعتبارات کافی به طور کامل اجرایی نشد.

۴۵ درصد طرح آبخیزداری در برنامه پنجم عملیاتی شد

در همین زمینه هوشنگ جزی، مدیرکل دفتر آبخیزداری و حفاظت خاک سازمان جنگل ها، مراتع و آبخیزداری کشور در گفتگو با خبرنگار مهر درباره اینکه براساس ماده ۱۴۸ قانون برنامه پنجم توسعه، دولت مکلف شده بود تا پایان برنامه طرح های آبخیزداری در سطح ۸ میلیون هکتار را اجرایی کند، آیا این برنامه به طور کامل اجرایی شد؟، اظهارداشت: این عملیات به طور کامل اجرایی نشد.

وی دلیل این امر را تامین نشدن منابع مالی لازم عنوان کرد و افزود: ۴۰ تا ۴۵ درصد طرح اجرا نشد.

جزی با بیان اینکه در برنامه ششم توسعه اجرای ۸ میلیون هکتار طرح های آبخیزداری پیش بینی شده است، اضافه کرد: اگر منابع مالی لازم تامین نشود، این طرح هم به طور کامل اجرا نخواهد شد.

وی گفت: برای اجرای هر هکتار عملیات آبخیزداری حدود ۷۰۰ تا ۸۰۰ هزارتومان منابع پیش بینی کرده ایم.

مدیرکل دفتر آبخیزداری و حفاظت خاک سازمان جنگل ها، مراتع و آبخیزداری کشور با اشاره به وقوع سیل در کشور طی هفته های اخیر، افزود: اجرای عملیات آبخیزداری در برخی مناطق به کاهش خسارت ها در این زمینه کمک زیادی کرده است. به عنوان مثال در تنکابن و رامسر کنترل های خوبی صورت گرفته اما در مناطقی که عملیات آبخیزداری انجام نشده بود، شاهد وقوع سیل های بیشتری بودیم.

جزی اضافه کرد: گروهی را مامور کرده ایم تا طی یک هفته، تمام ابعاد مناطق سیل زده را بررسی و گزارش کاملی از وقوع سیل در آنجا تهیه کنند و ارائه دهند.

وی با بیان اینکه ما در استانها شناسنامه ای تحت عنوان شناسنامه سیل تهیه می کنیم، گفت: در این طرح، تعداد وقوع سیل و خسارت هایی که به لحاظ منابع طبیعی وارد شده، مورد بررسی قرار می گیرد، ما این اطلاعات را جمع آوری می کنیم و به صورت بانک اطلاعات سیل در سازمان جنگلها نگهداری می کنیم.

جزی با اشاره به وقوع سیل در دو منطقه کندر و سیجان در استان البرز طی سال گذشته، افزود: وقوع این سیل در سیجان منجر به فوت حدود ۹ نفر شد، اما در کندر که هم شدت بارش نسبت به سیجان بیشتر بود هم مدت آن، چون عملیات آبخیزداری انجام شده بود سیل کنترل شد. در مناطق دیگر نیز موارد مشابه داریم.

عدم اختصاص منابع مالی 

وی با بیان اینکه باید منابع مالی برای انجام عملیات آبخیزداری تامین شود، گفت: ما مطالعات طرح را انجام داده ایم؛ تاکنون حدود ۱۱ میلیون هکتار اجرای عملیات آبخیزداری در کشور داشته ایم، ۲۶ میلیون هکتار مطالعه تفصیلی، اجرایی آماده اجرا انجام داده ایم. اختلاف آن چیزی حدود ۱۵ میلیون هکتار است که ۵ میلیون هکتار آن با برنامه پنجم و اعتباراتی که دادند در دست اجراست و تمام نشده، حدود ۹ میلیون هکتار نیز دست نخورده باقی مانده است.

جزی ادامه داد: به دلیل اینکه منابع لازم به بحث آبخیزداری اختصاص نمی یابد، نتوانستیم مطالعاتمان را اجرا کنیم. لازم است منابع لازم برای اجرای این طرح اختصاص یابد بویژه در جاهایی که حساسیت وجود دارد و سیل زیادی اتفاق می افتد، مانند استانهای شمالی، تهران و البرز؛ چرا که بحث مسکونی و شهری نیز مطرح است و جمعیت زیادی را دارد. در آذربایجان شاهد وقوع سیل هستیم، در خراسان شمالی هفته گذشته سیل اتفاق افتاد.  

وی افزود: هم اکنون سیل بیش از حدود ۴۵ تا ۵۰ درصد شهرهای کشورمان را دربر گرفته و احتمال خطر وقوع آن وجود دارد بنابراین می توان گفت پراکنش سیل در تمام کشور است اما در برخی نقاط مانند شمال هر سال شاهد وقوع سیل هستیم و باید توجه ویژه ای به بحث آبخیزداری شود.

اختصاص ۷۰۰ میلیارد تومان از صندوق توسعه ملی

جزی درباره اینکه با توجه به اهمیت بحث آبخیزداری چرا توجه به آن چندان جدی نیست؟، تصریح کرد: متاسفانه منابع مالی لازم برای آبخیزداری اختصاص نیافته، امسال درخواست های مردمی، استانداران، نمایندگان مجلس و دفتر رهبری باعث شد از محل صندوق توسعه ملی ۷۰۰ میلیارد تومان اعتبار به آبخیزداری اختصاص یابد، که در دست اجرا هم داریم اما در سالهای گذشته در برنامه ریزی ها، به آبخیزداری و تامین منابع آن توجه نشده بود. 

مدیرکل دفتر آبخیزداری و حفاظت خاک سازمان جنگل ها، مراتع و آبخیزداری کشور با اشاره به اینکه ۷۰۰ میلیارد تومان منابع اختصاص یافته از صندوق توسعه ملی، مربوط به اجرای طرح در سالجاری است، گفت: با این رقم ما چیزی حدود ۶۰۰ تا ۷۰۰ هزار هکتار را به طور موثر تحت پوشش قرار می دهیم.

سایه قیمت ارز بر طرحها

جزی درباره اینکه براساس ماده ۱۴۸ قانون برنامه پنجم توسعه، دولت مکلف شده بود سالانه ۱ میلیون و۶۰۰ هزار هکتار طرح آبخیزداری در سطح کشور اجرایی کند اما با این شرایط، حدود یک میلیون هکتار از برنامه عقب است، افزود: درست است، باید منابع لازم تامین می شد البته آن زمان که برای برنامه پنجم این پیش بینی ها انجام شده، ارز به قیمت امروز نبود و هر هکتار آبخیزداری نیز ۷۰۰ تا ۸۰۰ هزارتومان تمام نمی شد اما الان هر هکتار آبخیزداری به این میزان هزینه نیاز دارد.

مدیریت ناهماهنگ منابع آبی/سنگ اندازی وزارت نیرو

برخی کارشناسان معتقدند، آبخیزداری کلید حل مشکلات سیلاب های کشور است و یکی از دلایل به ثمر نرسیدن طرح های آبخیزداری، وزارت نیرو است که در این زمینه سنگ اندازی می کند.

در قانون، اجرای عملیات ابخیزداری به سازمان جنگل‌ها، مراتع و آبخیزداری ذیل وزارت جهاد کشاورزی سپرده شده است ؛ اما به گفته کارشناسان،  اگر این سازمان بخواهد آبخیزداری کند، مسئولین وزارت نیرو به بهانه اینکه آبخیزداری باعث کاهش دبی رودخانه‌ها می‌شود و این وزارتخانه نمی‌تواند مقدار پیش‌بینی‌شده را پشت سدها ذخیره کند، از اجرای طرح های آبخیزداری جلوگیری می کند.

در همین زمینه امین محمودی، کارشناس کشاورزی و محیط زیست در گفتگو با خبرنگار مهر گفت: وزارت جهاد کشاورزی طبق قانون برنامه ششم توسعه و پروژه های ستاد فرماندهی اقتصاد مقاومتی موظف به اجرای آبخیزداری است به طوری که ستاد فرماندهی اقتصاد مقاومتی این وزارتخانه را در حوزه آبخیز سدها و سایر مناطق، به اجرای ۶۵۰ هزار هکتار عملیات آبخیزداری مکلف کرده است با این حال همیشه وزارت نیرو در اجرای عملیات آبخیزداری سنگ اندازی کرده است چون معتقد است اجرای عملیات آبخیزداری باعث کاهش دبی رودخانه‌ها می‌شود و آنها نمی توانند مقدار پیش‌بینی‌شده  آبها را پشت سدها ذخیره کنند.

محمودی اضافه کرد :از طرف دیگر بودجه های کلان مدیریت منابع آبی به وزارت نیرو اختصاص دارد اما این وزارتخانه در قبال سیلاب های سهمگین و خسارات ناشی از آنها همیشه ساکت مانده و معلوم نیست که با احداث سدهای متعدد که وظیفه جلوگیری از سیلاب را داشته، چرا نتوانسته اند این امر را کنترل کنند.

چه عواملی خسارت سیل شمال را تشدید کرد؟

وی با اشاره به وقوع سیلاب ها و آب گرفتگی معابر شهری و روستایی در استانهای گیلان، مازندران، گلستان و خراسان شمالی اظهار داشت: متاسفانه این سیلاب ها خسارات جانی و مالی بسیاری را در پی داشت به طوری که منازل مسکونی، باغات، دامداری‌ها، تاسیسات زیربنایی شهرها و روستاها آسیب زیادی دیده اند و چندین شهروند این مناطق نیز جان خود را از دست دادند.

وی افزود: این در حالی است که در بیشتر نقاط سیل زده، مدیریت بحران استانها تذکرات لازم را داده بود ولی به دلایلی از جمله عدم توسعه بندهای بتنی و خاکی، لایه روبی نشدن رودخانه ها، کاهش پوشش گیاهی، نابودی جنگل ها جهت ساخت ویلاها و قاچاق چوب و همچنین تغییر کاربری اراضی کشاورزی هر ساله میزان سیلاب ها افزایش یافته و خسارات بیشتری به دنبال دارد.

این کارشناس کشاورزی و محیط زیست با بیان این که بیشتر کشورهای توسعه یافته جهان برای مقابله با خسارات سهمگین سیلاب های فصلی به اجرای عملیات آبخیزداری و آبخوانداری روی آورده اند، تصریح کرد: مسئولین وزارت آب و کشاورزی کشورهای آمریکا، روسیه، انگلیس، آلمان، هند، چین و دیگر کشورهای شرق آسیا با همکاری سایر ارگانهای مربوط بودجه های کلانی را به آبخیزداری اختصاص می دهند تا علاوه بر جلوگیری از سیلاب ها بتوانند منابع آب زیر زمینی خود را تقویت کنند.

آبخیزداری چگونه مانع سیل می‌شود؟

محمودی گفت: با اجرای عملیات آبخیزداری و آبخوانداری با پلکانی کردن مسیل ها و رودخانه ها، انحراف مسیر رودخانه ها و احداث سیل گیر توسعه کاشت پوشش گیاهی، احیای جنگل ها، احداث بندهای بتنی و خاکی و در نهایت حمایت از توسعه کشاورزی و چرای دام در مراتع می توانیم شرایطی را ایجاد کنیم که آب های جاری ناشی از بارندگی به دل خاک نفوذ کرده و علاوه بر سیراب شدن سفره های زیرزمینی، مقدار آب جاری به طرز قابل توجهی کاهش  یابد.

این کارشناس کشاورزی و محیط زیست ادامه داد: ولی با این حال بودجه اختصاص یافته به آبخیزداری تا سال ۹۶ بسیار کم بود؛ هر چند در سال ۹۷ صندوق توسعه ملی بودجه ای ۲۰۰ میلیون دلاری به این بخش اختصاص داد ولی همچنان این بخش به کمک مالی بیشتری نیاز دارد.

وزارت نیرو در قبال خسارت‌ها پاسخگو باشد

میثاق هدایتی، کارشناس کشاورزی نیز در گفتگو با خبرنگار مهر باتاکید بر لزوم توسعه طرحهای آبخیزداری در کشور گفت: با هدف مدیریت منابع آبی و سیلاب ها در کشور باید چند اقدام در کشور صورت گیرد.

وی ادامه داد: با ترویج ادبیات آبخیزداری و مدلهای جهانی آن در کشور، باید اهمیت این امر به مسئولین ذی ربط به خوبی توضیح داده شود تا شاهد افزایش بودجه مصوب و تخصیص یافته آبخیزداری باشیم.ضمن اینکه وزارت نیرو باید در قبال خسارات مربوط به سیلاب پاسخگو باشد.

این کارشناس کشاورزی گفت: باید مدیریت منابع آبی در بخش کشاورزی به وزارت جهادکشاورزی سپرده شود و یا اینکه اجرای عملیات آبخیزداری جزو وظایف وزارت نیرو قرار بگیرد.

وی ترویج ادبیات کاشت پوشش گیاهی، حفاظت از جنگل ها، کشت دیم و حمایت از چرای دام در مراتع را از دیگر اقدامات ضروری برای مدیریت منابع آبی و سیلاب ها در کشور عنوان کرد.