بانویی که تابوشکن شد

به گزارش بولتن نیوز: اگر از چهار راه کشاورز (وکیل) و خیابان مردوخ جنوبی به سمت میدان مولوی کُرد شهر سنندج گذری داشته باشید تندیسی در سمت راست خیابان توجه تان را به خود جلب می کند.
البته ممکن است برخی نیز بی توجه از کنار آن عبور کرده و به راه خود ادامه دهند غافل از آنکه تندیس متعلق به بانوی کُرد (مستوره اردلان) نخستین زن مورخ جهان و شاعر بزرگ کشورمان در قرن سیزدهم هجری است.
مستوره اردلان یا ماه ‌شرف ‌خانم از اعضای خانواده‌ قادری ‌های سنندج است، این خانواده بر اثر آشوب‌های مذهبی دوران شاه‌ سلطان حسین صفوی در سال 1120 قمری، از درگزین همدان به سنندج مهاجرت کردند و در اندک مدتی در ردیف نزدیکان حکومت اردلان قرار گرفته و از خانواده‌های اشراف و قدرتمند کردستان به شمار آمدند.
مستوره دختر ابوالحسن ‌بیگ و نوه‌ محمد آقای ناظر است، ملک ‌نسا خانم، مادر مستوره از خانواده‌ وزیری‌های سنندج است که ‌آنان نیز از اشراف و قدرتمندان کردستان عصر خود بوده‌اند.
مستوره شناس و کارشناس زبان و ادبیات فارسی در سنندج، جزییات بیشتری درباره این بانوی شاعر بیان کرد و گفت: در مورد تاریخ تولد این شاعره اختلاف نظر وجود دارد اما به استناد گفته‌ پسر عمویش که مرگ او را در 44 سالگی عنوان کرده به یقین می‌توان گفت مستوره اردلان در سال ۱۲۲۰ ه ق مصادف با 1184 شمسی و ۱۸۰۵ میلادی متولد شده است.
جمال احمدی آیین اظهار داشت: برابر نوشته‌ میرزا عبدالله رونق که عموی مستوره است مرگ او در تاریخ اول محرم سال 1264 مصادف با پنجشنبه 18 آذر 1226 شمسی و 9 دسامبر 1847 میلادی اتفاق افتاده است.
ادامه گفت و گوی روز یکشنبه خبرنگار ایرنا را با این نویسنده و پژوهشگر کُرد در زیر بخوانید.

**اهمیت و شهرت مستوره‌ در چیست؟
نویسنده و پژوهشگر کُرد اظهار داشت: با وجود آنکه در زمان حیات مستوره، خواندن و نوشتن برای دختران مرسوم نبوده و حتی ممنوع بوده اما بنا به شواهد و قرائن فراوان معتقدم در سنندج آن روزگار، چنین نبوده است.
جمال احمدی آیین افزود: اولین شاهد این ادعا نامه‌های خصوصی فراوانی است که ۱۵۰ سال پیش، از زنان آن زمان سنندجی دریافت شده که به خط خودشان خطاب به نزدیکانشان نوشته اند.
مستوره در مقدمه‌ کتاب شرعیات خود می‌نویسد: در مجلسی متوجه شدم که میزان اطلاع زنان آن مجلس از مسائل فقهی و شرعی دقیق و کافی نیست لذا این رساله را برای آنان نوشته‌ام.
وی تاکید کرد: از این نوشته می توان دریافت که مخاطبان او یعنی همان زنان اطرافش سواد خواندن و نوشتن داشته‌اند که مستوره این کتاب را برای آنان نوشته است.
این مستوره شناس و کارشناس زبان و ادبیات فارسی ادامه می دهد: شما خود بهتر می‌دانید که تا آن روزگار همه‌ متون فقهی به زبان عربی بوده است و بسیاری از مردان و همه‌ زنان عربی نمی‌دانسته‌اند؛ بنابراین ضرورت وجود رساله‌ای شرعی به زبان فارسی کاملا احساس می شده است.
احمدی آیین اضافه کرد: اهمیت مستوره بیشتر در این بوده که تنها به سواد خواندن و نوشتن اکتفا نکرده است بلکه به طور جد، پیگیر آموختن دانش‌های رسمی آن روزگار بوده که برای زنان یک تابو بود.
وی یادآور شد: مساله‌ مهمتر درباره‌ مستوره اینکه شعرهای عاشقانه خطاب به معشوق زمینی می‌سرود که برای جامعه آن زمان امری غیر عادی و نوعی سنت شکنی بود.
احمدی آیین با بیان اینکه زنان شاعر در ادبیات فارسی تنها به سرایش اشعار عارفانه اکتفا کرده اند، گفت: در دوره معاصر حتی پروین اعتصامی جرات سرایش یا انتشار اشعار عاشقانه‌اش را نداشت.
وی افزود: فروغ فرخزاد و سیمین بهبهانی بعد از مستوره، اولین شاعران زن ایرانی هستند که این تابو را شکستند.
این نویسنده و پژوهشگر سنندجی اظهار داشت: مخاطب شعرهای عاشقانه‌ مستوره، خسروخان اردلان است که مدت‌ها در ایام نوجوانی تا هنگام ازدواج و بعد از آن دلداده‌ هم بودند.
احمدی آیین با اشاره به اینکه این شاعره سنندجی در ایام نوجوانی به عنوان شاعری ادیب و نام‌آور، مشهور و اشعار عاشقانه‌ اش ورد زبان‌ها بوده است، یادآور شد: وجه دیگر اهمیت و تمایز مستوره در‌ میان زنان آن روزگار، درک دقیق او از مسایل سیاسی است.
وی تاکید کرد: علاوه بر تاثیر او در حمایت از عامه‌ مردم در هنگام قحطی و فشارها، کتاب‌های تاریخی است که او نگاشته و برای ما به یادگار گذاشته است.

** میزان تاثیر پذیری مستوره از آثار گذشتگان و شرایط موجود چگونه بود؟
مستوره شناس و کارشناس زبان و ادبیات فارسی به تاثیر پذیری این بانوی شاعر از شعرای فارسی زبان مشهور کشور اشاره کرد و گفت: اردلان در اشعار خود از اشعار حافظ، سعدی، نظامی، خیام، فردوسی، جامی و یغمای جندقی تاثیر پذیرفته است.
احمدی آیین اشعار مستوره را سرشار از صنایع ادبی، آرایه های لفظی و معنوی و استعاره های زیبا دانست و اضافه کرد: اگر چه در علوم رسمی به قول خود بهره زیادی نبرده اما بر ادبیات عربی که دایره‌ وسیعی از علوم رسمی ان روزگار بوده کاملا مسلط بوده است.
او یادآور شد: بر این اساس، مستوره به منابع سنگین فقهی به زبان عربی دسترسی داشته و در کتاب شرعیاتش، خلاصه‌ای از این منابع فقهی را به زبان فارسی تنظیم کرده است.
نویسنده و پژوهشگر کُرد افزود: از آنجا که سنندج در آن روزگار به واسطه‌ مسجد جامع دارالاحسان، دارالعلم به شمار می‌آمده و علمای فراوانی در آن به تدریس و کسب علوم دینی مشغول بوده‌اند، تأثیرات خود را بر مستوره باقی گذاشته‌اند.
احمدی آیین با بیان اینکه شهر سنندج شاعرپرور بود و فضای مستعدی برای رشد هر علاقمندی داشت، تاکید کرد: در میان نزدیکان مستوره حدود 10 شاعر تراز اول وجود دارد که نشان دهنده شرایط مطلوب آن زمان در حوزه شعر و ادب بوده است.

** ازدواج مستوره و خسروخان اردلان
وی به عشق مستوره و خسروخان (حاکم امارت اردلان) اشاره کرد و اظهار داشت: آنان بعد از سال‌ها دلداری و مشکلات فراوانی که برایشان پیش آمد عاقبت در ۱۲۴۴ ه ق با هم ازدواج کردند.
گویا مستوره در ابتدا علاقه ای به ازدواج با خسروخان اردلان نداشته است اما چون خسرو خان نیز شاعر بوده و او را در این زمینه تشویق می کرده است، مستوره هم به خسروخان علاقه‌مند می شود.
این پژوهشگر کردستانی معتقد است: مستوره تاثیر بسیار زیادی روی خسروخان گذاشت و از او انسانی کارآمد و مردمی ساخت؛ به گونه ای که رفق و مدارای خسروخان با مردم، او را به حاکمی خوشنام تبدیل کرد.
احمدی آیین طول زندگی مشترک این زوج را 6 سال اعلام می کند و می گوید: خسروخان اردلان بر اثر بیماری طاعون در سال 1250 قمری فوت کرد و مستوره را با غم و اندوه فراوان از سوگ خود تنها گذاشت.
طبق گفته این محقق، مستوره اردلان باقی عمر را به مطالعه و تالیف و به دلیل مرگ عزیزانش روزگار سختی را گذراند ضمن آنکه کردستان و حکومت اردلان بعد از خسروخان دچار مشکلات فراوانی شد.
احمدی آیین با بیان اینکه این شاعر سنندجی در سال ۱۲۶۳ قمری ناچار به مهاجرت به سلیمانیه‌ عراق شد و سال بعد در آنجا درگذشت، تاکید کرد: مقبره‌ او تا چند سال پیش نامشخص بود اما با پیگیری های شخصی ام، در گورستان گردی ‌سیوان (واقع در سلیمانیه عراق) قبر این شاعره کُرد را پیدا و با کمک علاقمندان، آرامگاهی بر آن ساخته شد.

** سبک و مضامین شعری مستوره اردلان
مستوره شناس و کارشناس زبان و ادبیات فارسی با بیان اینکه سطح شعری این بانوی شاعر بطور دقیق مشخص نیست، اضافه کرد: دیوانی که از اشعار او در دست است در اصل دیوان کاملی نیست زیرا دیوان کامل او هنوز چاپ نشده است.
احمدی آیین یادآور شد: 2 هزار بیت از اشعار او که بدست ما رسیده، ۸۰ سال بعد از فوتش به وسیله‌ یحیی‌خان معرفت، در میان مردم از درون داستان ها و جُنگ‌های شعری جمع‌آوری شد و این در حالی است که دیوان شعر مستوره، برابر نوشته‌ میرزا علی‌اکبر خان وقایع نگار، 20 ‌هزار بیت بوده است.
وی با تاکید بر اینکه ارزیابی ما درباره‌ اشعار او کامل و دقیق نیست، گفت: بر اساس اشعاری که از او موجود است می‌توان مستوره را شاعری دانست که در بیان احساسش دچار تکلف نشده و براحتی عشق و احساسات خود را بیان کرده است.
نویسنده و پژوهشگر کُرد، اردلان را در علوم ادبی و بلاغی مسلط دانست و تاکید کرد: این بانوی شاعر سنندجی با شعر کاملا آشنا بوده و تبحر کاملی نیر در زبان فارسی داشته است؛ آنچنانکه توانسته در بین تمامی شاعران فارسی زبان آن دوره جای پایی برای خود باز کند.
احمدی آیین اضافه کرد: ویژگی اصلی شعری او این است که در دیوان شعرش با وجود اینکه زنان شاعر در تاریخ ادبیات فارسی جرات صحبت از عشق زمینی نداشته‌اند مستوره به راحتی عشق و احساسات خود را بیان کرده و ابایی از قضاوت دیگران نداشته است.
وی یادآور شد: بنابراین مستوره در این زمینه اولین زن شاعر تاریخ زبان فارسی است که با احساس خود صادق بوده است.
احمدی آیین، مستوره را شاعر پیرو سبک عراقی معرفی کرد و افزود: این بانوی شاعر به زبان کُردی و هورامی شعر گفته که اخیرا بدست آمده و اشعار کُردی او نیز عاشقانه و به هورامی در رثای خسروخان سروده شده است.

** آیا مستوره اردلان اولین زن مورخ جهان است؟
این نویسنده و پژوهشگر کُرد در پاسخ به این سوال اظهار داشت: بسیار تحقیق کرده ام اما واقعا هیچ زنی قبل از مستوره نیست که کتاب تاریخ نوشته باشد.
احمدی آیین یادآور شد: دلیل تاریخ نوشتن این بانوی شاعر نقایصی بود که او در کتاب‌های تاریخی پیش از خود مانند زبده‌ التواریخ قاضی محمدشریف و لب‌التواریخ منوچهربیگ مصنف دیده بود و سعی کرد این نقص ها را رفع کند.
وی افزود: براین اساس، مستوره تصمیم گرفت که خود اقدام به نگارش تاریخ کند، چون خانواده‌ او از دیرباز در بطن حوادث سیاسی کردستان بودند و خود او هم ناظر بسیاری از وقایع آن روزگار بود به همین خاطر توانست تاریخی به مراتب دقیق‌تر و واضح‌تر بنویسد.
تالیفات مستوره اردلان شامل دیوان اشعار، عقاید شرعیات، تاریخ اردلان، مجمع الادبا (تذکره شاعران) و منشات (چاپ نشده) است.

** سریال مستوره اردلان که قرار است صدا و سیما آن را بسازد در چه مرحله ای قرار دارد؟
احمدی آیین می گوید: دقیق نمی‌دانم هنوز مراحل گزینش کارگردان و عوامل پیش تولید آن در جریان است و امیدوارم به همت دلسوزان امر به نتایج خوب و قابل قبولی برسد و حق مطلب درباره‌ این بانوی بزرگ ادا شود.
به گزارش ایرنا، به نظر می رسد آنگونه که شایسته است، بزرگانی چون مستوره اردلان به مردم شناسانده نشده و حتی به جرات می توان گفت اغلب مردم کردستان با این بانوی شاعر آشنایی چندانی ندارند بنابراین ضروری است رسانه ها بویژه صدا و سیما در این بین نقش خود را به نحو بهتری ایفا کرده و برای معرفی چنین افراد فرهیخته ای به جامعه بویژه جوانان، همت بیشتری به خرج دهند.
گزارش از وریا کرمی