اشاره شد که قاعدهای هست به نام «استعمال یک لفظ در بیش از یک معنا»؛ و قرآن کریم برای اینکه از یک آیه معانی متعدد را بفهماند از این قاعده استفاده کرده است.
شاید یکی از نمونههای واضح آن جایگاه کلمه «بالغیب» در این آیه باشد که موجب شده مترجمان و مفسران معانی مختلفی را به آیه نسبت دهند که همگی هم معانی صحیحی است؛ از جمله:
الف) برخی «بالغیب» را متعلق به فعل گرفتهاند (إعراب القرآن الكريم، ج3، ص314: «بِالْغَيْبِ» متعلقان بالفعل قبلهم) که این دو حالت دارد:
- متعلق به فعل «یعلم» باشد یعنی «خدا بدین طریق مخفیانه معلوم میکند که ...»
- متعلق به فعل «ینصر» باشد: «خدا و رسولانش را مخفیانه یاری میکند»، که برای این حالت نیز مترجمان چند گونه ترجمه کردهاند:
(1) حتی در خلوت که کسی هم نیست؛
(2) بیریا؛
(3) با ایمان قلبی که از دیدگان مخفی است؛
(4) به وسیله کارهایی که علنی نیست.
ب) ولی برخی آن را حال برای اسم گرفتهاند (إعراب القرآن و بيانه، ج9، ص474) که در این صورت چند گونه میتواند باشد:
- به «خدا و رسولانش» برگردد: «چه كسى خدا و فرستادگان او را نديده يارى مىكند»
- به «رسولانش» برگردد «چه کسی خدا و پيامبرانش را در غياب پيامبران يارى مىدهد» (اشاره به وضعیت امثال ما که پیامبر ص در میان ما حاضر نیست) که همین دو معنا دارد؛ به قول علامه طباطبایی(المیزان 19 / 172) «في حال غيبته منهم أو غيبتهم منه» (ترجمه المیزان 19 / 302) «در حال غيبت، رسول او را يارى مىكنند، حال يا غيبت رسول از ايشان، و يا غيبت ايشان از رسول»
- به «خدا» برگردد، که برای این حالت نیز مترجمان حداقل دو گونه ترجمه کردهاند:
(1) برخی خدا را در جایگاه فاعل قرار دادهاند: «خداى ناديده معلوم دارد چه كسى او و رسولانش را يارى مىكنند»
(2) برخی خدا را در جایگاه مفعول قرار دادهاند: «در حالی که خدا را نمیبینند او و رسولانش را یاری کنند».
تمامی موارد فوق جزء مواردی است که در ترجمههای موجود آمده است؛ و البته به نظر میآید حالات صحیح دیگری هم قابل فرض باشد.
نکته تفسیری:
در علم اصول فقه بحثی مطرح بوده است که «آیا استعمال یک لفظ در بیش از یک معنا ممکن است یا خیر؟» عدهای گمان میکردند ممکن نیست؛ اما تحقیقات متاخر (بهویژه در کتاب «وقایة الاذهان») نشان داده نهتنها ممکن است بلکه شواهد فراوانی در ادبیات بر آن یافت میشود. از باب نمونه آن در زبان فارسی این برای مصراع دوم شعر زیر حداقل سه معنای درست میتوان قائل شد:
از در بخشندگی و بندهنوازی
مرغ هوا را نصیب ماهی دریا
این مطلب، ثمره مهمی در بحثهای تفسیری دارد:یک آیه ممکن است به چندین معنای مستقل و متمایز به کار رود و همه آن معانی درست باشند. به تعبیر دیگر درست بودن یک معنا بتنهایی دلیل بر غلط بودن سایر معانیای که از لفظ قابل استخراج است، نمیباشد. انشاءالله در تدبر امروز نمونه این اقدام را پیاده خواهیم کرد.بر همین اساس هم بود که در قسمت ترجمه عرض شد کلمه «نحر کن» به هر دو معنا میتواند باشد.