پدیده اربعین پای خدا را به تاریخ باز کرد/ اربعین؛ جهانی دیگر

در دومین پنل تخصصی این همایش که بعدازظهر برگزار شد، دکتر حسن کچویان، عضو هیات علمی دانشگاه تهران با موضوع «اربعین؛ جهانی دیگر» سخنرانی کرد.

کچویان گفت: حادثه پیاده‌روی اربعین یک اتفاق غریبی است که ذهن، تشنه فهم آن است. علیرغم اینکه از این رخداد حسی داریم ولی نمی‌توانیم از لحاظ مفهومی به آن نزدیک شویم و سئوالات مختلفی راجع به این حادثه قابل طرح است که خیلی از آنها پاسخ ندارد یا اگر هم دارد، چنگی به دل نمی‌زند. زیارت اربعین از اولین زیارات به عنوان بخشی از فرهنگ شیعه به شمار می‌آید که به آن بسیار اهتمام ورزیده شده است.

وی افزود: چیزی که ما خیلی مشتاق هستیم بدانیم، فارغ از علت‌یابی قضیه، درک ماهوی از چیستی این حادثه است. از لحاظ تاریخی وجود چنین کثرت جمعیتی تابه حال وجود نداشته؛ مگر مراسم تشییع امام خمینی(ره). این در حالی است که کثرت جمعیت خودش توجیه می‌خواهد. این جمعیت از لحاظ تعداد هم‌ عرض ندارد. علاوه بر این در بستر زمانی خاصی اتفاق می‌افتد و شور و فضایی در این رخداد حاکم است که ما تابه حال مشابهش را ندیده‌ایم. از میان این جنبه‌ها چیزی که از همه مهمتر است، فضای اخلاقی این رخداد است.

عضو هیأت علمی دانشگاه تهران با تشریح فضای اخلاقی حاکم در کنگره عظیم اربعین، توضیح داد: به عقیده من فضای اخلاقی حاکم در این اربعین یکی از جنبه‌های اساسی مساله است که ما حتی مشابه این را در حج هم نمی‌بینیم. همین که در طول این اتفاق هیچ‌گونه تصویر ذهنی بدی برای افراد آنجا به وجود نمی‌آید، خودش مسأله مهمی است. افرادی که به حج رفته‌اند، حتماً چهره‌های بدی از حج در یادشان مانده است؛ چهره‌هایی مانند آلودگی فیزیکی مخصوصاً در منا و مراسم تراشیدن مو. تجربه اربعین به نوعی شبیه فضای سال‌های اول انقلاب یعنی سال‌های ۵۶ تا ۵۹ است که در این دوران فضایی غیر از فضای جهان فعلی شکل گرفت.

عضو شورای عالی انقلاب فرهنگی در ادامه بحثش به چارچوب‌های مختلفی که برای فهم این پدیده وجود دارد، پرداخت و گفت: برای فهم این پدیده، چارچوب اجتماعی، چارچوب نظریه کارناوال باختین، چارچوب فهم اجتماعی دینی یا همان جامعه‌شناسی دین وجود دارد. به عقیده من چارچوب نظریه کارناوال باختین که ربطی به این حادثه ندارد و منتفی است. چارچوب جامعه‌شناسی دین هم به نوعی به این پدیده ارتباط دارد ولی ابعاد آن را به طور کامل بیان نمی‌کند. من می‌خواهم در اینجا چارچوب جدیدی را عرضه کنم که هم به فهم عموم نزدیک باشد و هم محتوای اساسی حادثه را بازتاب دهد. برای ورود به این بحث لازم است از تقابل‌هایی که بین اشکال مختلف کنش وجود دارد، صحبت کنم.

این جامعه‌شناس اضافه کرد: حادثه اربعین از لحاظ شکل کنش دقیقاً مقابل منطق نظام تجددی قرار می‌گیرد، چون نظام تجددی یک نظام عقلانی است و بیش از هر چیزی بر حسابگری تاکید دارد اما در اربعین عقلانیت ارزشی حاکم است. در نظام مدرن که عقلانیت ابزاری حاکم است، هدف از عقلانیت، ابزاری برای رسیدن به اهداف دنیایی است. به عبارت دیگر مشخصه کنش‌های حسابگرانه اهداف دنیایی است. منطق نظام غربی پیوندهای اجتماعی جامعه را از هم گسیخت؛ پیوندهایی که انسان‌ها سال‌های سال با آن زندگی می‌کردند. به عنوان نمونه از منظر منطق حسابگرانه، اینکه فرد برای ارضای تمایلات جنسی ازدواج کند، امری غیرعقلانی است. نتیجه‌اش هم منطق پورنوگرافی است که امروزه در جهان رایج شده است یا مثلاً این نظام غربی حس وطن‌دوستی را از افراد گرفته است. به طور کلی چیزهایی که امروز می‌بینیم تبعات منطقی این منطق غرب است.

کچویان اضافه کرد: در اربعین امکان تجربه جهان دیگری فراهم می‌شود. به بیان دیگر اربعین امکان تجربه متعالی و قدسی را برای ما فراهم می‌کند. ما برای اینکه نظم جهانی داشته باشیم باید با بنیان‌های ارزشی ارتباط برقرار کنیم. در جهانی که ما زندگی می‌کنیم باید تجربه‌ای از ارزش‌های امر متعالی و خیر داشته باشیم تا امکان زندگی با قراردادها فراهم شود. به بیان دیگر برای اینکه ساختار زندگی ما قراردادی شود، باید ارزش‌های بنیادینی را بپذیریم تا قراردادها الزام‌آور باشد این در حالی است که متفکران اجتماعی بعدها متوجه شدند که این جهان یک وجه غیرقراردادی دارد. نکته مهم این است که قبول ارزش‌ها یک امر اختیاری نیست؛ یعنی به این صورت نیست که ما تعلق خاطر به چیزی داشته باشیم و بتوانیم روی آن کار کنیم.

استاد دانشگاه تهران با اشاره به اینکه ارزش‌ها در اربعین ما به ازای عینی دارند، گفت: در دنیای امروز ارزش‌ها ما به ازای بیرونی ندارند، اما ارزش‌ها در اربعین ما به ازای عینی دارد و این حادثه نقطه مواجهه انسان با ارزش‌های دینی را فراهم می‌کند. به عبارت دیگر اربعین یک صحنه، زمان و مکان غیردنیایی را فراهم می‌کند. در این فضا ما برای تجربه ارزش‌های متعالی، نیرویی پیدا کردیم که منابع قدسی‌کننده ما هستند. این در حالی است که در عالم، منابع قدسی کمی وجود دارد. به نظر من اربعین یکی از فتح باب‌های خدایی است برای اینکه انسان‌ها تجربه متعالی داشته باشند؛ جایی که نیروی قدسی‌شونده و ضد سکولار شکل گرفته و هر سال به تناوب ظهور پیدا می‌کند.

کچویان در پایان افزود: دلیل این پدیده تاریخی را من نمی‌دانم و به نظرم به یک تقدیر تاریخی برمی‌گردد ولی این را می‌دانم که تجربه آن از جنس تجربه‌هایی است که گویی پای خدا را در تاریخ باز می‌کند و ما با آن موج جدیدی از ظهور و بروز خدا را در عالم می‌بینیم.