تمام کارهایم محصول خواب است

چندی پیش مجموعه ای از آثارتان را که برگرفته از هفت پیکر نظامی بود، به موزه هنرهای معاصر ایران هدیه کردید. به نظرم تاثیر و تعامل هنرها بر یکدیگر می تواند آغازگر خوبی برای این گفت وگو باشد. اگر ممکن است درباره تاثیر نقاشی و ادبیات برایمان سخن بگویید.

تمام شعرهای کهن فارسی از مولفه تصویرسازی برخوردارند و به نظر من همه آنها قابلیت تبدیل شده به یک اثر نمایشی را دارند. وقتی هفت پیکر نظامی را خواندم، متوجه شدم صحنه هایی در این ابیات هست که می توان آنها را در قالب نقاشی ترسیم کرد.

البته کارهای هفت پیکر، پیش از این نیز برای کتاب تصویرسازی شده اند. ما برای مصور کردن آثار ادبیات کهن مهارت زیادی داشته ایم و داریم ولی فکر نکرده ایم این اشعار می تواند روی تابلو نیز تصویر شود. به هر حال، وقتی شعرها را خواندم، احساس کردم چه خوب می شود مفاهیم و تصویرهایی را که از این اشعار برداشت کرده ام، روی بوم بیاورم.

به نظر شما چقدر می شود از ظرفیت گسترده ادبیات کلاسیک ایران استفاده کرد و تاکنون ​ از این ظرفیت ها در نقاشی به کار گرفته شده است؟

البته ادبیات ما این​قدر وسیع و غنی است که هرچه دنبالش برویم، باز هم جای کار دارد ولی این که تا امروز چقدر در این زمینه کار شده درجریان نیستم چون تقریبا سی وپنج سال است از ایران دورم؛ حتی از فعالیت هنرمندان ایران اطلاع زیادی هم ندارم. شاید به خاطر این که من در مونپلیه زندگی می کنم که در جنوب فرانسه واقع شده و از پاریس 800 کیلومتر فاصله دارد و کارهای هنری بیشتر در پاریس عرضه می شود و من به آن شکل در جریان نیستم ولی جسته گریخته از طریق دوستانی که دارم، متوجه شده ام چه تحولاتی در نقاشی امروز ایران شکل گرفته است، بخصوص این که درباره خودم سعی کرده ام همیشه ایرانی بمانم. تمام کارهای من محصول خواب هایم هستند. من در خواب هایم فارسی حرف می زنم. به همین دلیل هر آنچه از گذشته داشته ام، در خواب هایم می بینم. بنابراین، نقاشی های من حاصل خواب هایی است که می بینم. برای این که به مشکلات زندگی فکر نکنم و راحت تر بخوابم، قبل از خواب فکر می کنم برای نمایشگاه آینده، چه کارهایی باید عرضه کنم. یکی از آثاری را که قرار است در نمایشگاه آینده ام ارائه دهم، در نظر می گیرم و روی آن فکر می کنم و به خودم می گویم، اگر گوشه اش را نارنجی کنم بهتر می شود، اگر خط را در این اثر بیشتر پیچ و تاب دهم بهتر می شود و... تا این که بتدریج با این فکر ها خوابم می برد و باور کنید در خواب، دنباله تابلو را می سازم. وقتی صبح از خواب بیدار می شوم، یک تابلوی آماده دارم. فقط کافی است بروم داخل آتلیه ام و کارم را شروع کنم. البته این مختص من نیست. به نظرم همه آدم ها وقتی به مساله ای زیاد فکر کنند، دنباله آن را در خواب می بینند. به هرحال، به کارگاهم می روم و کارم را شروع می کنم و می بینم روز تمام می شود ولی تابلو تمام نشده است. بقیه را می گذارم تا شب بشود و بخوابم و ادامه کار را در خواب ببینم. فکر می کنم خیلی تاثیر دارد اگر آدم قبل از خواب، مثلا حافظ بخواند. در خواب می تواند اشعار او را تصویرسازی کند و صبح تابلویی براساس این تصویرسازی بسازد. البته منظورم افرادی است که ذوق نقاشی را دارند.

چرا تصمیم گرفتید تابلوهای هفت پیکر را به موزه هنرهای معاصر تهران اهدا کنید؟

درست است که سال هاست ​ خارج از ایران زندگی می کنم ولی موزه هنرهای معاصر تهران یکی از غنی ترین موزه های خاورمیانه و بلکه دنیاست. آثاری که در این موزه نگهداری می شود در خیلی از موزه های مهم دنیا وجود ندارد. برای من هم که یک هنرمند ایرانی هستم، این مساله مهم بوده که کارهایم در این موزه معتبر به معرض نمایش گذاشته شود. از طرف دیگر، هفت پیکر را پیش از ایران در جاهای دیگری چون پاریس، نیوریوک و سوئیس نمایش داده ام و مخاطبان زیادی علاقه مند خرید این آثار بوده اند ولی من قبول نکرده ام چون دیدم این هشت اثر به نوعی به یکدیگر متصل هستند و نمی شود آنها را تفکیک کرد ولی موزه بهترین جایی بود که این تابلوها را کنار یکدیگر نمایش می داد و طبعا جلوه و زیبایی آنها در این است که کنار همدیگر قرار بگیرند. بنابراین، خواستم این آثار در موزه مملکتم به معرض نمایش گذاشته شود تا هنرمندان جوان بدانند، می شود از مواد دیگر هم تابلوی نقاشی ساخت، ضمن این که انتخاب مجید ملانوروزی به عنوان رئیس موزه، اتفاق خوبی است زیرا او هم نقاش است و به درد هنرمندان آگاه است و می داند باید چه کار کند تا موزه رونق بیشتری بگیرد.

اگر ممکن است درباره جنبه هایی که ملهم از هفت پیکر در این بخش از آثارتان به آنها پرداخته اید، صحبت کنید؟

هفت پیکر، چهارمین منظومه عاشقانه نظامی گنجوی است. بهرام گور یا بهرام ساسانی هفتمین پادشاه ساسانی بوده که زندگی اش همواره با افسانه توام بوده است. بهرام​ تصمیم می گیرد با هفت شاهزاده هفت اقلیم مختلف ازدواج کند و برای هر یک از آنها قصری جداگانه بسازد. برای ساختن این قصرها تصمیم می گیرد، یک ر نگ را انتخاب کند که هم مورد توجه شاهزاده است و هم نماد آن اقلیم است.به عنوان مثال برای قصر شاهزاده روس، رنگ قرمز را انتخاب می کند، ضمن این که امروز اگر به کاخ کرملین نگاه کنید، می بینید قرمزرنگ است یا مثلا از رنگ سبز برای کاخ شاهزاده خوارزم استفاده کرده است. برای کاخ شاهزاده ایرانی، رنگ سفید که نماد پاکی است را انتخاب می کند من هم در ساختن این تابلوها از این رنگ ها استفاده کرده ام که در عین حال، نشانگر هفت طبقه آسمان و هفت روز هفته نیز است.

خود شما فکر می کنید در زمینه ادبیات کهن چه نکته ای در حیطه نقاشی مغفول مانده که کمتر به آن توجه شده است؟

ببینید، وقتی آدم نقاشی می کند به دو موضوع توجه دارد. یکی برای گذران زندگی و دیگری برای دل خودش. من تابلوهایی داشته ام که صرفا برای امرار معاش آنها را ساخته ام یعنی جنبه تزئینی و بازاری داشته اند و چون فقط در اروپا و آمریکا آثارم را نمایش می دهم و مخاطبان عام این کشورها، ایران را خوب نمی شناسند، اگر ایران را زیاد در این گروه از آثارم منعکس کنم، متوجه نمی شوند. به همین خاطر باید کاری ارائه دهم که موردپسند مخاطب خارجی هم واقع شود.

البته آنها​ که هنر شناسند، هنر ایران را می شناسند ولی مخاطب عادی نه، بخصوص اگر در آثار هنری از خط استفاده شود مخاطبان عادی فکر می کنند ما عرب هستیم و این خطوط هم نوعی نشانه شناسی از آیات قرآن کریم است.

نظرتان درباره نقاشیخط که این روزها بازار خوبی هم دارد، چیست؟

در ایران کارهایی را می بینم که از آن به عنوان نقاشیخط نام برده می شود ولی من نامش را می گذارم خط نگاری. گویی هنرمند در این تابلو ها می خواهد به ارائه یک شعار بپردازد و به نظر من تابلو جای شعار دادن نیست.

ولی به هرحال مخاطبی که مقابل یک تابلو می ایستد، می خواهد از آن اثر هنری به یک پیام دست یابد. من از حرف های شما این طور نتیجه می گیرم که اصولا هنرمندی هستید که به پیام رسانی در اثر معتقد نیستید؟

درست است. مخالف پیام دادن هستم. البته این نظر من است.یک فرانسوی یا اصولا مخاطب خارجی وقتی مقابل یک اثر هنری می ایستد، منتظر نیست بفهمد منظور هنرمند از یک اثر چیست. خودش به مکاشفه و برداشت می پردازد.

یعنی در یک اثر هنری، مولفه هایی نظیر چشمنوازی و زیبایی بصری و تصویری برایتان حائز اهمیت بوده است؟

دقیقا. همسر من فرانسوی و اولین کسی است که وقتی تابلوی من به اتمام می رسد آن را می بیند و از آنجا​ که فارسی نمی داند، اشکال موجود در آن تابلو نظر او را به خود جلب می کند، ضمن این که خریداران کارهای من هم خارجی هستند. بنابراین سعی می کنم بیشتر از شکل در کارهایم بهره بگیرم.

پس می شود این طور نتیجه گرفت که اگر یک هنرمند، بیش از محتوا روی ساختار متمرکز شود می تواند مخاطب بدون مرز داشته باشد، ولی اگر فقط بر درونمایه​ یک اثر هنری تکیه کند مخاطبانش مختص یک نقطه جغرافیایی خاص​ می شوند.

دقیقا همین طور است. نباید یک اثر هنری را محدود کرد و آن را مختص یک منطقه دانست، ضمن این که از شعار دادن و نصیحت مخاطب در یک اثر هنری همیشه دوری کرده ام.

ولی باز هم مسأله پیام در یک اثر هنری هنوز برای من حل نشده است. پس مخاطبی که مقابل یک تابلو می ایستد، چطور می تواند دریافت درستی از یک اثر هنری داشته باشد؟

ببینید، دریافت ذهنی از سوی مخاطب در نهایت اتفاق می افتد. در واقع، نتیجه گیری نهایی به عهده مخاطبی است که کار را می بیند و برداشت آزاد نسبت به یک اثر ارائه می دهد. برای من این مسأله همیشه مهم بوده است. کسانی هستند که تابلوهای مرا نگاه می کنند و می گویند با این تابلو چه می خواستی بگویی و من در پاسخ می گویم، شما دراین تابلو چه می بینید. آن وقت او شروع می کند به توضیح دادن برداشت ذهنی خود که شاید با آنچه من تصویر کرده ام، فاصله هم داشته باشد اما در جواب به او می گویم​ برداشت شما درست است.

به نظر شما نقاشی ما توانسته در مجامع بین المللی​جایگاه ویژه ای به دست بیاورد؟

اگر منظورتان این است که کار نقاشان ما در حراجی ها و گالری های دنیا به فروش می رود، بله، این طور است و مخاطبان آن طرف آب هم به آثار هنرمندان ایرانی علاقه مندند. البته مهم این است که یک اثر هنری به چه نحوی عرضه شود. اگر یک گالری دار فعال باشد می تواند حتی یک جنس بنجل را به فروش برساند ولی خوشبختانه کارهای ایرانی آن قدر از مرتبه خوبی برخوردار است که در مقایسه با کارهای دیگر دنیا جایگاه خود را یافته و خوب هم به فروش می رود و طبعا خواستار هم زیاد دارد.

یک سوال هم درباره تخلص هنری شما داشتم؛ «زنده». تاریخچه این تخلص به چه وقت برمی گردد؟

من سی و پنج سال نقاشی کرده ام. در عین حال، به کشوری رفته بودم که مهد نقاشان زیادی است و از اینها گذشته در فرانسه، هر آدم بازنشسته ای به نقاشی روی می آورد؛ نه برای فروش برای دل خودش. روی این اصل، مقابله با هنرمندان فرانسوی برای من سخت بود و در عین حال سعی کردم جایی در چنین کشوری برای خود باز کنم. این شد که در حیطه نقاشی به روش های غیرمعمول روی آوردم. به مواد پرداختم. از گچ شروع کردم، روی پوست کار کردم، از زغال و سیمان استفاده کردم، سی وپنج سال به شکل مداوم کار کردم که بگویم ​زنده رودی نیستم، زنده هستم​. در صورتی که عده زیادی را می شناسم که در ایران فعالیت می کنند تا زنده رودی باشند، اما من نه. می خواهم زنده باشم و اسم و کارم منحصر به فرد باشد.

ظاهرا داور یکی از جشنواره های هنری در الجزیره نیز هستید و بعد از ترک ایران قرار است در این جشنواره حضور یابید؟

همین طور است. نهمین سالی است که این جشنواره در الجزیره برگزار می شود و هر سال از تمام کشورهای مختلف که خط کار می کنند به این جشنواره می آیند. امسال ششمین سالی است که دراین جشنواره شرکت می کنم و در کنار استاد امیراحمد فلسفی از داوران جشنواره هستیم و هر سال تعدادی از خوشنویسان ایرانی را دعوت می کنیم تا در این جشنواره شرکت کنند و تعامل جالبی بین خوشنویسان تمام کشورها می شود. آدم باورش نمی شود در این جشنواره، خوشنویس اسپانیایی داریم که فارسی بلد نیست ولی خط کار می کند. ضمن این که خط نستعلیق ایرانی، آرزوی تمام کشورهای عربی است که بتوانند شبیه ما بنویسند و همیشه کارهای ایرانی خوب در این زمینه گل می کند. بعد از آن هم نمایشگاهی در ژنو در مقر سازمان ملل برپا می کنم که زمان برگزاری آن هنوز به طور دقیق مشخص نیست.

چهل تکه های مادری

در خانواده ما هنر واقعا موروثی بوده است. وقتی خودم را شناختم ​ دیدم ​ مادرم به کارهای هنری علاقه مند است . او لحاف ها و رومیزی های چهل تکه درست می کرد. برای اولین بار دیدم ​ او رومیزی چهل تکه را قاب کرد و به دیوار زد. این برای من در کودکی خیلی جالب بود که چقدر او فکر هنری داشت. در تابلوهای من هم چهل تکه به چشم می خورد و نشانگر آن است که از چهل تکه های مادرم بهره گرفته ام. از اینها گذشته، من سال ها روزنامه نگار بوده ام و در تابلوهای من ناخواسته رد پای شغل قبلی من پیداست.

به عنوان مثال در تابلوهای من صفحه بندی که در روزنامه انجام می شود به چشم می خورد. یک روزنامه نگار با کاغذ سر و کار دارد. من هم همیشه از این ماده با تبدیل آن به خمیر در کارهایم استفاده می کنم یا از خط در کارهایم بسیار بهره برده ام.

آزاده صالحی / جام جم