وَ سرانجام دهۀ شصت؛ برزخی ها، مسافرین شب! / 1

گروه فرهنگ و هنر، سینما رسانه است؛ یک رسانه بسیار تأثیرگذار. از زمان اختراع این رسانه تا امروز در مهد تولد آن تحولاتی وسیع به وقوع پیوسته اما یک چیز در مورد آن ثابت بوده: استفاده از این ابزار برای اهداف سلطه‌جویانه دنیای غرب.

به گزارش بولتن نیوز، اساساً اتخاذ رویکردی تاریخی برای بررسی و مداقه درخصوص هر مفهوم و پدیده ای همچون سینما ضرورتی غیرقابل انکار دارد؛ چه هدف از این تدقیق صرفاً صحبت درخصوص "آن چه که بود و آن چه هست" باشد و چه آن چنان که مقصود ماست، انگیزه ای عمیق تر برای رسیدن به "نظریۀ سینما"(آن هم با درنظر گرفتن ریشه های بومی و باورهای و ایده های مذهبی) در کار باشد.

وَ سرانجام دهۀ 60

سینمای دهۀ60 با این مقدمه آغاز می‌شود. در روزهای ابتدایی سال شصت، عمده درگیری‌ها بر سر تصویب موازین تولید فیلم است درحالی که همچنان فیلم‌های خارجی پرده‌های سینما را در اختیار و فروش خوبی نیز دارند و فیلمسازان با نیم‌نگاهی به گیشه با تقلید از این فیلم‌ها چند اکشن می‌سازند که چندان موردتوجه مردم قرارنمی‌گیرند. چند فیلم نیز چون «مسافر شب» یا «پنجمین سوار سرنوشت» به دلایلی چون تغییر قانون حجاب یا مشکلات موضوعی توقیف می‌شوند و درهمین احوالات، کم ­کم «بنیاد مستضعفان» و دولت با هم کنار می‌آیند و یکدیگر را به رسمیت می‌شناسند.

درواقع همان ­طور که انتظارش نیز می­ رفت، بنیاد که به هیچ­وجه حتی حاضر به یک قدم عقب نشینی هم نبود، مالک سینماهایش باقی­ ماند و به فعالیّت در سینما و اکران فیلم­ ها ادامه داد اما پذیرفت که در چارچوب قوانین کار کند؛ قوانینی که تعیین آن­ ها از این به بعد به تشخیص دولت، به وزارت ارشاد واگذار شد و تمامی تشکیلات سینمایی کشور موظف به همکاری با وزارت ارشاد گردیدند. معاونت سینمایی نیز از وزارت فرهنگ و آموزش عالی به این وزارتخانه منتقل می‌شود.

اولین وزیر ارشاد، حجت‌الاسلام معادی خواه است. وزارت ارشاد در اولین اقدام اعلام می‌کند، کلیه کسانی که قصد فعالیت در زمینه سینما را دارند باید برای گرفتن کارت فعالیت مجاز به اداره نظارت و نمایش مراجعه کنند. کسانی مثل سعید راد یا ایرج قادری که در تیر59 توبه‌نامه‌ای نیز در مطبوعات درخصوص فعالیت‌های سینمایی سابقش چاپ کرده ­بود، به دنبال راه‌حلی به برخی از مسئولان مراجعه می‌کنند و این مسئولان نیز به آن­ ها می‌فهمانند که بهتر است آرام آرام وارد کار سینما بشوند تا با مشمول مرور زمان شدن، کم­ کم مردم نیز با این مسئله کنار بیایند.

[رجوع به ضوابط مصوب در آن زمان]

آغاز جنگ تحمیلی در شهریور59 فضای فرهنگی کشور را نیز متاثر می­ کند و اولین پایه‌های سینمای دفاع مقدس گذاشته می‌شود که متأسفانه با فیلمی به شدت سخیف رقم می­خورد.

برزخی‌ها؛ آغاز نفوذ فیلمفارسی در سینمای بعد از انقلاب

اکران«برزخی‌ها» در سال1361، به کارگردانی ایرج قادری با بازی محمدعلی فردین، ناصر ملک مطیعی، ایرج قادری، توران مهرزاد و محمدعلی کشاورز، باعث می‌شود تا منتقدین سیاست‌های سینمایی کشور به وزارت ارشاد حمله کنند. اهالی «حوزه اندیشه و هنر اسلامی»(که بعدها با ادغام با سازمان تبلیغات اسلامی به حوزۀ هنری سازمان تبلیغات اسلامی تغییرنام می‌دهد) درحالی که در انتظار اولین اثر تولیدی­شان «توجیه»(ساختۀ منوچهر حقانی پرست که داستانی دربارۀ روزهای پيش از پيروزی انقلاب داشت و از بازی بازیگرانی همچون تاجبخش فنائيان، مجيدمجيدی، علی حسامی و جعفر دهقان نیز بهره می­ برد) بودند، پیشرو این انتقادات می‌شوند که ازمنظر امروز انتقاداتی بجا و حساس هم بوده ­است؛ زیرا این فیلم دقیقاً بر اساس معیارهای فیلمفارسی و البته با سوءاستفاده از شرایط زمان ساخته شده بود و با آن که معادی خواه به دفاع از فیلم پرداخت و اعتقادداشت، پایین کشیدن هر فیلمی با جار و جنجال، امنیت شغلی اهالی سینما را به خطر خواهدانداخت، در نهایت با بالاگرفتن اعتراضات، «برزخی­ ها» از پرده پایین کشیده شد.

پس از دو ماه و در آبان 61 خاتمی وزیر ارشاد می‌شود. او کمال حاج سیّدجوادی را به جای کلهر منصوب می‌کند. عملکرد سیّدجوادی چندان موردقبول سینماگران واقع نمی‌شود و رفتار پس‌زننده او باعث رخوت در سینمای ایران می‌شود. در مردادماه سال بعد، فخرالدین انوار به معاونت سینمایی منصوب می‌شود و با انتخاب سیاست نظارت، حمایت و هدایت برای حدود 11سال در این پُست می‌ماند. او مصوبه واردات چهارفیلم خارجی در ازای ساخت یک فیلم را به دلیل بروز دلالی لغو می‌کند و صادرات و واردات کالاهای سینمایی را به انحصار دولت درمی‌آورد.

در دهۀ فجر61، اولین دوره جشنواره فیلم فجر برگزارمی‌شود تا در سال‌های بعد تبدیل به ویترین سینمای ایران ‌شود. جشنواره فجر کارکردهایی فراتراز جشنواره‌ای معمولی می‌یابد، ازجمله این که پذیرفته شدن در بخش مسابقه جشنواره، تبدیل به شرط اکران فیلم‌ها می‌شود.

عدم جذابیت تولیدات

درخردادماه سال۱۳۶۲ و درزمان فعالیت فخرالدین انوار درسمت معاونت سینمایی وزارت فرهنگ و ارشاداسلامی، سیّدمحمّد بهشتی، محمّدمهدی دادگو، محمّدآقاجانی که هر 3 از برنامه‌ریزان صداوسیما بودند و با حضور مهدی مسعودشاهی، مدیرکل وقت اداره نظارت و نمایش وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، به عنوان نماینده وزارتخانه گروه مشاوره‌ای برای رسیدگی به وضعیت سینمای کشور تشکیل دادند.

این گروه به منظور جهت‌دهی به محصولات سینمایی و اجرای سیاست‌های وزارت ارشاد در زمینه سینما، تصمیم گرفتند نهادی مجزا از وزارتخانه را تأسیس کند. به این منظور باشگاه فارابی را که در سال ۱۳۵۶ با هدف گسترش فرهنگ سینمایی از طریق کلوب‌های نمایش فیلم تأسیس شده­ بود، برگزیدند. "باشگاه فارابی" به "بنیاد فارابی" تغییر نام داد و به مدیرعاملی سیّدمحمّدبهشتی رسماً تاسیس شد تا مسئولیت واردکردن موادخام و نیز نظارت بر روند فیلم‌سازی را به شکل متمرکز برعهده بگیرد. قرار می‌شود سایر دوایر فیلم‌سازی و سمعی و بصری تمامی ارگان‌های دولتی منحل شود که عملاً هرگز اتفاق نمی‌افتد.

آسیب شناسی بهشتی!

بهشتی پس از برگزاری نشست‌ها و بحث و بررسی‌های مختلف، 3 فهرست آسیب‌شناسانه منتشر می‌کند؛ اولی به عوامل عدم جذابیت تولیدات بعد از انقلاب می‌پردازد و دارای 26عنوان است. به عنوان نمونه "بخشنامه‌ای بودن فیلم‌ها" و "درس دادن مستقیم و بی‌واسطه" ازجمله موارد ذکر شده در این فهرست است.

فهرست دوم عوامل جذابی را برمی‌شمارد که می‌توانند موجب رونق فیلم‌ها شوند و شامل 27مورد است و تمامی موارد مانند "توجه به موضوع عشق"، "توجه به حساسیت‌های عاطفی مردم"، "آرمان‌گرایی‌ها و مطلوب‌های عمومی" در آن آمده است.

سومین فهرست عوامل محدودکنندۀ سینما  23عنوان را بیان می‌کند که "سانسور متکی به سلیقه‌ها و اطلاعات ناقص افراد یا بر پایۀ عدم اطلاع کسانی که امر نظارت را عهده‌دار هستند، نسبت به موضوع فیلم و درام، از جملۀ این موارد بودند.

انجمن کارگردانان فیلم ایران

عدم ممانعت بنیادفارابی درخصوص همکاری با کارگردانانی که به سوژه‌های غیرجنگ و انقلاب می‌پردازند، باعث تحرک آنان می‌شود و حتی «انجمن کارگردانان فیلم ایران» طی نامه‌ای به نخست‌وزیر وقت ضمن اعلام موجودیت مجدد، از اقدامات مسئولین سینمایی تقدیر می‌کند. اما روزنامه جمهوری اسلامی در مجموعه مقالاتی، کار وزارت ارشاد و فارابی را "به قبل از انقلاب کشاندن سلیقه مردم" می‌نامد و درعین حال که از آثار مخملباف و همراهانش(مثل «استعاذه») حمایت می‌کند، از مجلس می‌خواهد قوانینی تصویب کند تا "سینما را از منجلاب فعلی نجات دهد" و این در شرایطی است که بنیاد مستضعفان 139 سینمای مصادره‌ای توقیفی و بلاتکلیف دارد که 118 سینمای آن فعال هستند و از این بین، 19 سینما متعلق به تهران است. در این سال‌هاست که کارگردانانی چون حسن هدایت با «پیک جنگل» و محمدعلی سجادی با «بازجویی یک جنایت» کار خود را شروع می‌کنند.