سینمای ایرانی؛ برخی ملاحظات

بی­شک­ در این بررسی، نمی‌توان به همه جنبه‌های سینمای ایران پرداخت؛ چراکه موضع آن­ چنان فراخ و گسترده و پردامنه است که کاری گروهی و زمانی کافی می‌طلبد و البته نتیجه‌اش هم احتمالاً چندین مجلد کتاب خواهدبود. به ­علاوه درهمین بررسی مختصر روشن شد که منابع لازم برای بررسی موضوعی به این اهمیت بسیار کم و منابع موجود هم از نظر محتوا بسیار فقیرند و این هم می‌تواند دلیل و انگیزه‌ای باشد برای سازمان دادن به فعالیت‌های پژوهشی در باب سینمای ایران از جنبه‌های مختلف از آغاز تا امروز.

برخی ملاحظات

اما در اینجا ضروری است، چندنکته و جنبۀ مهم را برای آن که درطول مطالعۀ متن این گزارش همواره در گوشۀ ذهن مان به عنوان پیش زمینه درنظرداشته­ باشیم، با ذکربرخی مختصات آن یادآورشویم تا برخی کلی‌گویی‌ها را توجیه و تفهیم نمایند.

اقتصاد سینما

­اول از همه باید به اقتصاد سینمای ایران اشاره کنیم. اقتصاد جنبه حیاتی هر فعالیتی است و سینما هم از این امر برکنار نیست. آمار تولیدات سینمای ایران درطول حیات آن و درکنار آن داشته‌ها و بضاعت این سینما(از فعالین آن گرفته تا سالن‌های سینما و...) می‌تواند در صورت تهیه و تحلیل، به برداشتی متعادل از انتظارات از این سینما رهنمون شود. ارقامی که امروز درمیان سینماگران، به عنوان دستمزد یا برآوردهایی که برای تولید یک اثرسینمایی بر زبان رانده می‌شود و هرکس می‌کوشد رقمی بزرگتر را بگوید اصلاً با بضاعت این سینما و اقتصاد آن انطباق ندارد.

نیروی انسانی

دوم، بحث نیروی انسانی درسینمای ایران است که از آن مباحثی است که زوایای تاریک بسیاری دارد و حاشیه‌های بسیاری را هم رقم زده که درموارد متعددی، مفسده‌انگیز بوده‌اند. مسئله این­جاست که اساساً چرخۀ ورود به این صنعت در ایران قاعده‌مند و هدفمند نیست. گاهی کسی از سر اتفاق وارد سینما می‌شود و بعد استعدادش بروز می‌کند و بر اعتبار سینمای ایران می‌افزاید و دیگرانی نیز درمواردی بسیار از طرق مختلف در آن نفوذ کرده و پیشه خود را نه هنر؛ بلکه شهرت‌طلبی و پول قرارمی‌دهند و از اعتبار نیم‌بند سینمای کشور می‌کاهند. آن­چه مسلّم است این است که می­بایست این موضوع را بیش از این شکافت و حرف‌هایی را که کمتر کسی رغبت به گفتنش دارد، به زبان آورد.

در میان سینماگران ایران به ندرت کسی را می‌توان یافت که هنرش را برای تعالی بخواهد و مرام انسان هنرمند را داشته باشد. مسئله، شعار نیست. مسئله در وهله اول اخلاق است و در وهله دوم تخصص. مسئله تربیت نیروی انسانی متعهد و ماهر است. کاری که انجام نشده و اگر می‌بینیم هنرکده‌هایی توسط بازیگران مشهور تأسیس و هنرجو می‌پذیرند تنها برای کسب درآمد و ارضای هوس تند هنرپیشگی است که جوانان را تسخیر کرده­است.

در این زمینه باز هم باید به فقدان نظریه‌پردازی در سینمای ایران برگردیم و بگوییم چه ­طور می‌توان از هنرکده‌ها که متصدیان و مؤسسین اغلب آن­ها دانش خوب و کافی از رسانۀ سینما ندارند، انتظارداشت، هنرمند متعهد و متخصص تربیت کنند؟ این معضل البته در سایر عرصه‌ها، مانند ادبیات، تئاتر، موسیقی و هنرهای تجسمی هم وجود دارد و این هنرها همه با هم هم‌نشین‌اند، گرد این مجمعة فرهنگ و هنر ایران که در آن از جگر و قلوه فراوان خبری هست و از فرهنگ و هنر نه!

فن سینما

فن سینما در ایران سومین موضع قابل توجه است. فن سینما شامل بررسی گونه‌ها(ژانرها)ی سینمایی، سبک‌های سینمایی، تکنیک‌ها و ابزارهای سینمایی، و... است. این سینما با این همه ادعا و دعوا و داعیه، چیزی برای به رخ کشیدن ندارد. در این رابطه باید به بضاعت اجزای ساختاری آن(شامل فیلمنامه و بازیگری و کارگردانی و...) هم پرداخت که به روشنی معضلات مهمی را برای این رسانه درایران رقم زده‌اند. ارتباط میان سینما و ادبیات، نیازی به تأکیدندارد. وقتی در ادبیات­مان صاحب آثار قوی و همسو با فرهنگ اسلامی و انقلابی نیستیم، چگونه می‌توان از سینمای­ مان انتظار داشته­ باشیم که آثاری فاخر و برجسته تولیدکند؟ این بحث البته نیازمند بررسی موشکافانه و دقیق است و در سایۀ چنین رویکردی می‌توان برخی از کاستی‌های و کلی‌گویی‌های گزارش حاضر را برطرف کرد.

به ویژه آن­ که ادبیات ایران طی یک سدۀ اخیر عمدتاً جولان­گاه عناصر روشنفکر و غرب­زده بوده است و این جریان به هنرها و به ویژه سینما که اساساً پدیده‌ای غربی است، هم سرایت کرده است.

سینما و سیاست

سینما و سیاست در ایران مسئله چهارم ماست. این موضوع از مباحث حاشیه‌دار و حاشیه‌ساز است. درست است که تقریباً در تمام کشورهای جهان، حوزه سیاست با حوزه فرهنگ و رسانه و ابزارهای آن تداخل دارد اما این تداخل سازوکار معقول و منطقی و مهارشده‌ای دارد و بی‌قاعده و بنیان‌کن نیست؛ یعنی اگر بر فرض در سینمای آمریکا مشاهده می‌کنیم احزاب مختلف در سطوح کلان آن نفوذدارند و از فرهنگ و هنر برای اهداف سیاسی حزب متبوع خود و حتی برای اهداف حاکمیت استفاده می‌کنند، این تداخل و استفاده تیشه به ریشه جامعه و فرهنگ و حاکمیت و... نمی‌زند؛ اما در ایران گه گاه شاهدیم سینماگران_یا تحت تأثیر گرایش‌های سیاسی موجود یا براساس گرایش‌های سیاسی خود_ دست به تولیداتی می‌زنند که ریشۀ ماهیت و موجودیت جامعه‌ای را که در آن زندگی می­ کنند و از آن بهره‌ها برده‌اند، می‌زند.

همچنین باید با اشاره به مسئلۀ روش‌های جهت‌دهی و به خدمت گرفتن سینما در غرب و مقایسۀ آن با وضعیت حاکم بر دستگاه‌های فرهنگی کشور دراین خصوص تاملی جدی کنیم. در غرب شدیدترین انواع ممیزی ­ها اعمال می‌شود؛ اما چون روش‌های اعمال این ممیزی­ ها بسیارپیچیده و توسط کارگزاران متنوع و خارج از هیئت حاکمه انجام می‌شود، به چشم نمی‌آید و احساس نمی‌شود. در واقع آن­ها توانسته‌اند سیستم ممیزی خود را در آحاد جامعه درونی کنند. استفاده از الگوها و نمادها و سوژه‌ها و کلمات و هم‌نشینی این مؤلفه‌ها با هم در صحنه‌های مختلف و هماهنگی هنرهای مختلف در استفاده از این عناصر منظومه‌ای را شکل داده که هر که در آن قرارگیرد، همان چیزی را می‌گوید، می‌سازد و نمایش می‌دهد که هیئت حاکمه می‌خواهد.

در ایران وضعیت برعکس است؛ حجم آزادی که در عرصه‌های مختلف برای فعالان فرهنگی فراهم است، بسیار زیاد و دارای کمترین میزان ممیزی است اما چون روش اعمال آن ساده و توسط متصدیان رسمی دستگاه‌های متولی است، بسیار به چشم می‌آید و احساس می‌شود. ضمناً باید توجه داشته­باشیم که ممیزی به خودی خود نه بد است و نه خوب و این هدف ممیزی است که تعیین می‌کند اعمال آن در موردی خاص به نفع جامعه، استقلال و آزادی جامعه است یا به ضرر آن!

به هرتفسیر، آنچه در بادی امر درنظر می‌آید، این است که سینمای ایران بی تعارف، تکلیفش را نمی داند. نمی­داند باید راه هالیوود را برود یا بالیوود را. مشخصۀ هالیوود سلطه فرهنگی است بر توده‌ها و مشخصه بالیوود سلطه بر گیشه است. بالیوود ادعای استقلال از فرهنگ غرب را هم دارد که در واقع چنین نیست. درحقیقت تنها المان اصیل در بالیوود همان پول است و گیشه است که تعیین می­کند مسیر چیست و چه چیزی برای فرهنگ خوب است. فارغ از این ها، هردوی این راه­ها، آزموده‌شده و باتوجه به این­­که مسیر هر گفتمان و حرکت فرهنگی از دل باورها و درونیات آن فرهنگ گشوده می­شود و عدم تجانس فرهنگی میان ما و سینما و فرهنگ­مان با هالیوود و بالیوود و ... سینمای ایران بی­شک نیازمند راه و مسیر دیگری است. به­ نظرمی ­رسد، ابتنای سینمای ایران بعد ازانقلاب با همین چشم‌انداز بوده است ولی متأسفانه اکنون با آن هدف والا فاصله‌ها داریم.