خلاء و آسیب فرهنگِ امروز ما چیست؟

به گزارش بولتن نیوز، محمدصادق باطنی، تهیه‌کنندۀ مستند «جای خالی»، در اولین مصاحبه تفصیلی دربارۀ این مستند به خبرنگار سفیرفیلم گفت: «دغدغۀ تولید مستند از جایی شروع شد که ما با خلاءها و آسیب‌های بسیاری در حوزه فرهنگِ عمومی مردم ایران مواجه شدیم.»

اهم گفت‌وگو:

مشروح گفت‌وگو:

باطنی محتوای «جای خالی» را این‌گونه تشریح کرد: «ما در ابتدا با پرسش‌هایی روبرو شدیم که برای همه مخاطبان آشنا بود. برای نمونه چرا ما در جامعه خود شاهد روحیه تنبلی هستیم؟ چرا مردم ایران از تعطیلات خوشحال می‌شوند، اما وقتی زمان کار می‌شود، روحیه رخوت به سراغشان می‌آید؟ چرا ساعت کار مفید در بین ایرانیان پائین است؟ چرا در جامعه‌مان زیاد دروغ می‌شنویم؟ چرا با مصادیق مختلف دروغ مواجه‌ایم؟ چرا در محیط‌های مختلف که اکثراً نیز محیط‌هایی با مظاهر مدرنیته هستند، نظیر خیابان، مترو و… شاهد این هستیم که مردم به طرز عجیبی خودخواهی نشان می‌دهند؟ ریشه بی‌نظمی‌ها و قانون‌گریزی‌ها در فرهنگ رانندگی‌مان چیست؟»

کارگردان مستند «دوپینگی‌ها» ادامه داد: «در واقع دغدغه‌ای که تیم سازندۀ این مستند را بر آن داشت تا «جای خالی» را بسازند، مشاهده تعداد زیادی پریشان‌حالی در عرصۀ فرهنگِ عمومیِ جامعه بود که به طرز آزاردهنده‌ای روبه‌افزایش است.»

فرهنگِ عمومی یک موضوع درجه سه برای جامعه ما؛ نه یک موضوع درجه یک!

وی افزود: «ما برای شروع مستند، دچار چالش اولیه بزرگی بودیم. چالش اولیه ما آن بود که در مواجه با بسیاری از مردم، در نگاه اول گویی مباحثی که دغدغۀ ما بود، ارزش مستندساختن و وقت‌گذاشتن نداشت. هرچند بسیاری از مردم با این موضوع درگیر بودند، اما آن را به عنوان یک مسئله، مشکل یا چالش نمی‌دانستند. به تعبیر دیگر برای بسیاری این «سوال» مطرح نبود که چرا ما در جامعه دروغ زیاد می‌شنویم، چرا ما انقدر تنبل و بی‌نظم هستیم یا … . گویی ما در ذهن خود این پرسش‌ها را یک موضوع حل‌شده فرض کرده‌ایم. یعنی موضوع فرهنگِ عمومی یک موضوع درجه سه برای جامعه ما بود؛ نه یک موضوع درجه یک!»

هدف اصلی مستند، طرح مسئله فرهنگِ عمومی در فضای جامعه است

باطنی هدف اصلی مستند را «طرح مسئله فرهنگِ عمومی» عنوان کرد و بیان داشت: «ما می‌خواهیم بگوئیم در این زمینه مشکل داریم، نه آنکه الگوی درست معرفی کنیم. معرفی الگوی درست، باید زمانی انجام گردد که مراحلی طی شده باشد. مرحله اول آن است که بپذیریم مشکلی وجود دارد. گام دوم؛ ریشه‌های این مشکل چیست؟ آسیب‌شناسی کنیم و در گام سوم بپردازیم به آنکه آیا اصلاً در جای درستی به دنبال ریشه مشکلات می‌گردیم؟»

وی «جای خالی» را یک «مستندِ آسیب‌شناسانه و فرصت‌شناسانه» خواند و ادامه داد: «ما در این مستند ابتدا آسیب‌شناسی‌ای می‌کنیم که چرا این مشکلات وجود دارد، سپس کلیّتی از راه‌های برطرف‌کردن آن می‌گوئیم و در انتها فرصت‌هایی را برای برون‌رفت از این مشکل معرفی می‌کنیم.»

ما انتظار داریم مخاطبان پس از تماشای فیلم فکر کنند

این مستندساز در پاسخ به این سوال که انتظار شما از مخاطب پس از تماشای این مستند چیست، بیان داشت: «امیدواریم که از فردای تماشای این مستند، مخاطبان به دلایل آسیب‌هایی که در حوزه فرهنگ عمومی وجود دارد، فکر کنند. ما در این مستند از موضعی هم‌ارز با مردم، مشکلات فرهنگِ عمومی را تنها طرح مسئله می‌کنیم. بی‌شک انتظار زیادی است که بخواهیم بعد از تماشای این مستند، تغییری در میانگین آسیب‌های فرهنگِ عمومی جامعه ایجاد گردد.»

تهیه‌کننده مستند «جای خالی»، متولیان عرصه فرهنگِ عمومی را بسیار دانست و تصریح کرد: «یکی از انگیزه‌های اولیه ما پیداکردن متولی بود. اما هرچه بیشتر پیش رفتیم، پیچیدگی موضوع برایمان آشکارتر گشت. لذا بخشی از موضوعات از جمله موضوع متولی را حذف کردیم و به سراغ رفتارها رفتیم.»

سه کلید مستند برای بازکردن قفلِ فرهنگِ عمومی

باطنی از ارائه سه راهکار در مستند برای حل معضل فرهنگِ عمومی خبر داد و گفت: «ما در این مستند به سه کلید برای برون‌رفت از مشکل فعلی رسیدیم که حکم سه حلقه یک زنجیره را دارند و تا مادامی که این سه، دست به دست هم ندهند، نمی‌توان انتظار داشت فرهنگِ عمومی درست شود. دو کلید اول آموزش و قانون است، اما حلقه سومی از این زنجیره وجود دارد که بسیاری اوقات از آن غافلیم. اغلب می‌گوئیم ما قانون راهنمایی رانندگی وضع کردیم، به مردم نیز آموزش دادیم، در نتیجه ما وظایف‌مان را انجام داده‌ایم و تقصیر همه مشکلات موجود بر گردن مردم است. این تلقی غلط ناشی از آن است که ما حلقه سوم مفقوده را فراموش کرده‌ایم. لذا بحث می‌کنیم که اگر شما بهترین قانون و آموزش را نیز داشته باشید، تا مادامی که کلید سوم فراهم نگردد، نمی‌توان انتظار اصلاح داشت.»

«جای خالی»، سرآغاز ورود به حوزه تولیدات فرهنگ عمومی

وی با بیان آنکه «تمام تلاش‌مان در این مستند بازکردن راه برای ساخت مستندهای بعدی در این حوزه بود»، گفت: «در اغلب مستندهایی که در حوزه‌های مرتبط با نظام و انقلاب ساخته شده، مشاهده می‌شود تلاش عوامل سازنده آن بوده تا تمام مباحث مرتبط با موضوع بیان گردد. یعنی مستندی بسازند که مستندِ عیار و معیار برای آن حوزه شود. لذا راه را برای مستندهای بعدی باز نکردند؛ یا بستند یا تا مدتی مسدود کردند، به گونه‌ای که دیگر نمی‌شود سراغ آن موضوع رفت. ما قصدمان آن بود تا خطی را بشکنیم، نه آنکه مستندی بسازیم و موضوع فرهنگ عمومی را ببندیم. لذا در مستند موضوع را عام بحث کردیم، نه سوژه‌محور. گرچه چند سوژه نیز در داستان‌مان داریم».

این مستندساز در ادامه بیان کرد: «یکی از سوژه‌های جدّی‌ ما قنات است. یک سوژه نیز فرهنگِ پهلوانی است. در آسیب‌ها نیز موضوع دروغ، خودخواهی، بی‌نظمی، قانون‌گریزی، تنبلی و… سوژ‌ه‌های دیگر ما هستند که هرکدام قابلیت تبدیل‌شدن به موضوع یک مستند مستقل را دارند.»

مدیر تصویربرداری مستند «جای خالی» خاطرنشان کرد: «در حوزه فرهنگ عمومی در قالب مکتوب کارهای بسیاری انجام شده است که اغلب از زاویه نگاه روشنفکری بوده است. در مرحله تحقیقات این مستند، تمامی کتاب‌هایی که در زمینه مردم‌شناسی و جامعه‌شناسی مردم ایران به شهرت رسیده بودند، خوانده و با نویسندگان اکثر آنها مصاحبه شد. تلاش شد از زاویه نگاهی جدید و جامعه به موضوع فرهنگ عمومی نگاه شود.»

مصاحبه با وزرای فرهنگ و ارشاد از سه دولت مختلف

باطنی به تعداد قابل توجه مصاحبه‌شوندگان در مستند اشاره کرد و بیان داشت: «در این مستند با حدود ۲۰ نفر مصاحبه شده است. مصاحبه‌شوندگان نیز افرادی هستند که یا در حوزه فرهنگ، مسئولیتِ فرهنگی داشتند یعنی مدیر فرهنگی بودند و یا استاد دانشگاه و پژوهشگر این عرصه بودند. به طور مثال ما با سه وزیر ارشاد از سه دولت مختلف صحبت کردیم. همچنین با یکی از معاونین سینمایی و یکی از رؤسای اسبق حوزه هنری نیز مصاحبه شد.»

وی ادامه داد: «از سوی دیگر با تعداد زیادی استاد دانشگاه مصاحبه شد. با استاد دانشکده علوم اجتماعی دانشگاه تهران، استاد گروه مطالعات فرهنگی دانشگاه علم‌و‌فرهنگ، رئیس پژوهشکده حکمت و فلسفه ایران و رئیس کتابخانه مجلس صحبت کردیم. در حوزه پژوهش و کتاب نیز با نویسنده کتاب «ما چگونه ما شدیم؟» از کتب معروف حوزه مردم‌شناسی و جامعه‌شناسی، نویسنده کتاب «چرا عقب مانده‌ایم؟» و… و همچنین با یکی از برجسته‌ترین ایران‌شناسان ایران و یکی از برجسته‌ترین اساتید حوزه زبان و ادبیات فارسی مصاحبه شد. لذا افرادی که در این مستند به عنوان مصاحبه‌شونده جمع شدند، یک گلچین و نمونه خوب از صاحب‌نظران و عملکرده‌های حوزه فرهنگ هستند که می‌توان به جرأت گفت جمع خوبی از صاحب‌نظران در حوزه فرهنگ را دور هم جمع کرده‌ایم و تلاش کردیم به گونه‌ای یک کرسی آزاداندیشی مجازی به وجود بیاوریم.»

راوی مستند، فیلم‌ساز و در عین حال هنرجوی پرواز است

کارگردان مستند «دوپینگی‌ها» درباره فیلم‌نامه «جای خالی» بیان داشت: «مستند دو خط داستانی دارد. یک خط داستانی و یک خط مستند که بطور روایتِ موازی و غیرخطی پیش می‌روند، گرچه به لحاظ زمانی موازی نیستند.»

باطنی درباره موضوع داستان مستند نیز گفت: «داستان مستند این است که راوی یک هنرجوی پرواز با پاراگلایدر است که فیلم‌ساز نیز هست و از قضا با معضلات فرهنگی جامعه‌اش مواجه شده است. حال این هنرجوی پرواز هم‌زمان با دوره‌ آموزش پرواز خود، فیلمی هم درباره موضوع فرهنگِ عمومی می‌سازد و این دو داستان در نقاطی بهم می‌رسند.»

وی نهایتاً گفت: «کارگردان، راوی و صاحب ایده این اثر آقای کمیل سوهانی است که بار اصلی تولید این مستند بر دوش ایشان بوده است. نویسنده کار که تأثیر زیادی بر تعمیق فیلم‌نامه اثر داشته، آقای آرین طاهری است. تدوینگر و صداگذار کار آقای محمدرضا خندان است. پژوهشگر کار نیز آقای الیاس قنبری است. برآورد اولیه ما این است که مستند حدود ۶۰ دقیقه باشد. تقریباً تصویربردای کار تمام و تدوین آن در حال انجام است.»