زنی که گردنبند‌الماسش را خرج‌بزرگترین مسجد‌ایران کرد

مجله مهر: 622 سال قبل گوهرشاد آغا، 32 ساله بود که هواي زيارت مشهد به دلش افتاد. نذر کرده بود گردنبند الماس نشانش را خرج مسجدي کند که در سايه امام رضا (ع) بنا شود و اين گردنبند را به بازرگاني ايراني فروخت و هزينه ساختش را از دارايي خود فراهم کرد. چند هفته بعد کلنگ مسجد درست در ضلع جنوبي حرم علي بن موسي الرضا (ع) به زمين خورد، اين مسجد در سال 812 هـ.ق در زميني به مساحت 8798 متر مربع ساخته شد تا هم نام گوهرشاد بیگم در تاریخ ماندگار شود و هم به همت او مسجد گوهرشاد افتخار معماری اسلامی باشد که قرن هاست پابرجا مانده.

 

مهد علیا گوهرشاد آغا یا گوهر شاد بيگم امیرزاده ای بود که در دوران تیموری زندگی می کرد. 

پدرش امير غياث الدين ترخان، لقب ترخان را وقتی از چنگيزخان گرفت که در جنگ هاي مختلف شرکت کرده و از خود شجاعت نشان داده بود. ترخان به ترک ها و مغول ها یا بزرگانی گفته می شد که مزایای موروثی را به ارث می بردند، از پرداخت مالیات معاف بودند و آنقدر در حکومت اعتبار داشتند که هر وقت می خواستند، می توانستند به دیدن سلطان بروند. ترخان همچنین واسطه ای ميان سلطان و رعيت بود و گوهرشاد بیگم، یک ترخان زاده بود.

بعدها هم که به همسری شاهرخ میرزا پسر تیمور گورکانی درآمد، همچنان یکی از زنان قدرتمند و با نفوذ و ثروتمند ایران بود که عروس موسس حکومت تیموریان شده بود. با این حال همه کمالات گوهرشاد در ثروت و قدرت خانواده اش خلاصه نمی شد. گوهرشاد را زنی ادب دوست، هنرپرور و خير می دانستند که به تاريخ و ادبيات علاقه داشت، فرزندان هنرمندی تربیت کرد و دارایی اش را همیشه صرف کار خير کرد.

گوهرشاد وقتی تصمیم گرفت ماندگارترین میراث خود را به یادگار بگذارد، قوام الدين شيرازي سرشناس ترين معمار ايراني را استخدام کرد تا ساخت مسجد گوهرشاد را به او بسپارد. قوام الدين هم حاصل سال ها تجربه و دانش خود را در بند اين مسجد به يادگار گذاشت تا نظم و تقارن و ظرافت اين بنا را تا 6 قرن بعد هم به رخ بکشد، اسم گوهرشاد در دو محل با کاشي معرق نگاشته شده است يکي در قسمت بالاي در نقره اي که به "دارالسياده" مي رود و ديگري بر کتيبه ايوان مقصوره که به خط زيباي پسری وی شاهزاده بايسنقر است.

به دنبال ساخت این مسجد گوهرشاد بيگم موقوفات بسياري را در این مسجد ماندگار کرد: از مجموع درآمد رقبات، يک عشر، حق التوليه متولي تعیین کرد، يک عشر ديگر را براي کارکنان و ضابطان و عمال و معمار کنار گذاشت و سپرد که مابقي درآمد را صرف عمران و آبادي مسجد گوهرشاد کنند.

گوهرشاد بيگم آثار و ابنيه زيادي از خود به جا گذاشته است که مي توان به غیر از مسجد گوهر شاد مشهد از مسجد جامع، مدرسه و خانقاه شهر هرات نام برد که هر دو این مساجد از شاهکارهاي هنر و معماري و کاشيکاري قرن نهم هجري به شمار مي رود. همچنين آثار ارزنده اي در حرم امام رضا (ع) و اطراف آن پديد آورد از جمله دو رواق "دارالحفاظ" و "دارالسياده" را بنا کرد که معمار اين دو رواق و دو مسجد در هرات و مشهد قوام الدين شيرازي بود، مدرسه و خانقاهي که گوهرشاد دستور احداث آن را صادر کرد محلي برای تحصيل علماي برجسته اي از خراسان بود.

 

پسران گوهرشاد بيگم نیز هر دو هنرمند بخصوص در زمينه خط بودند، یکی از پسران او به نام ميرزا بايسنقر خوش طبع و هنرپرور بود و در خط ثلث سرآمد ديگر خطاطان زمان خودش به حساب می آمد؛ به طوری که کتيبه پيش طاق مسجد گوهرشاد هم که به خط ثلث نوشته شده، از هنرهاي بايسنقر است. بزرگ ترين قرآن موجود در ایران هم که طول هر صفحه آن دو زرع و نيم است با هنر دست بایسنقر ماندگار شده که اگر سری به آستان قدس رضوی بزنید، می بینید که هنوز هم برخي صفحات آن در موزه موجود است.

پسری که گوهرشاد تربیت کرد، مثل مادرش ادب دوست بود. او باني زيباترين مکتب کتابسازي در ايران بوده است و در زمان خود نسخه هاي نفيس و زيبا بسيار نوشته و به تصوير کشيده است، همچنين به جهت علاقه خاصي که به هنر نشان مي داد هنرمندان بسياري را حمايت مي کرد و گرد هم مي آورد.

ميرزا سلطان ابراهيم پسر دیگر گوهر شاد هم مانند برادرش هنرمند بود و قرآني به خط نسخ بسيار عالي از او در کتابخانه رضوي به یادگار مانده است. کتبيه هاي بسياري هم به خط او در بناهای تاریخی شيراز وجود دارد که از جمله دارالصفا و کتیبه موجود در بقعه ظهيري است. همچنين ميرزا ابراهيم سلطان کليه مصالح و زندگي تيمور را به فارسي و ترک جمع آوري و مقايسه و تدوين کرد و تحويل شرف الدين علي يزدي داد.

 

پرونده زندگی گوهرشاد آغا اما با قتلش به پایان رسید. او وقتی 81 ساله بود، بر اثر وسوسه جمعي به دستور ميرزا سلطان ابوسعيد تيموري، برادرزاده همسرش در هرات به قتل رسيد و پيکرش در هرات و در مدرسه گوهرشاد که خود آن را ساخته بود، کنار مزار شوهرش به خاک سپرده شد. بعدها پسرش، میرزا بایسنقر هم در این مدرسه دفن شد تا همراه پدر و مادرش زیر سایه مهم ترین مسجد ایران آرام بگیرد.

 

زهره شریفی