اولين وزير بهداشت و درمان در ايران

به گزارش بولتن نیوز ، دكتر حسين شهزادي - فوق تخصص قلب كودكان - مركز قلب شهيد رجايي  نوشت: در دوران قاجار وضعيت بهداشت و درمان در ايران بسيار نابسامان بود. مردم ايران درگير انواع بيماري ها و همه گيري هاي عفوني مهلك همانند آبله٬ وبا٬ طاعون٬ حصبه٬ ديفتري و ... بودند. همچنين فقر٬ قحطي هاي متعدد٬ بيسوادي٬ خرافات٬ كمبود پزشكان تحصيلكرده و آشنا به طب نوين و نبود امكانات بهداشتي٬ شرايط بهداشت و درمان ايران را بسيار وخيم ساخته بودند. در اين شرايط ناگوار با همت٬ تلاش٬ فداكاري و از خودگذشتگي بزرگان اين سرزمين چندين نقطه عطف و دلگرم كننده در تاريخ بهداشت و درمان ايران ايجاد شدند كه سرآغاز راهي براي بهبود و پيشرفت وضعيت و ساختار بهداشت٬ درمان و پزشكي ايران بودند.

اولين نقطه روشن٬ تاسيس و افتتاح مدرسه " دارالفنون " در ايران بود. اين مدرسه به عنوان اولين مركز تحصيلات عالي در ايران و درواقع اولين دانشگاه علوم نوين و مدرن جهت آموزش علوم جديد و روز جهان براي جوانان ايران بود. اين مدرسه با تلاش و همت ميرزا محمد تقي خان فراهاني (19 دي 1185 شمسي در فراهان - 20 دي 1230 شمسي در كاشان)٬ ملقب به امير كبير٬ نخستين صدر اعظم ناصرالدين شاه قاجار٬ در سال 1230 شمسي در تهران تاسيس شد. اميركبير با استخدام و به كارگيري اساتيد مشهور و معروف اروپايي جهت آموزش علوم در رشته هاي مختلف٬ گامي مهم در جهت پيشرفت ايران برداشت. آموزش طب نوين و مدرن٬ يكي از اركان اصلي آموزشي اين مدرسه بود. متاسفانه٬ امير كبير تنها 12 روز پس از گشايش دارالفنون كشته شد.

دومين نقطه عطف در تاريخ معاصر بهداشت و درمان ايران٬ تاسيس اولين بيمارستان نوين در ايران است. در سال 1251 شمسي و با كوشش و همت ميرزا علي اكبر خان نفيسي كرماني (1226 شمسي در كرمان - 1303 شمسي در تهران)٬ ملقب به ناظم الاطبا٬ پزشك٬ محقق٬ اديب و بنيانگذار پزشكي نوين در ايران٬ اولين بيمارستان نوين در عهد معاصر٬ در تهران تاسيس شد. نام اين بيمارستان در ابتدا " مريضخانه دولتي " بود و در سال 1318 شمسي به افتخار پدر پزشكي ايران٬ نامش را " سينا " گذاشتند. اين بيمارستان٬ همچنان يكي از مراكز مهم درماني و پژوهشي ايران است.

اما سومين نقطه تاريخي و درخشان٬ ايجاد تشكيلات قانوني و رسمي بهداشت و درمان در دولت جهت بررسي و رصد شرايط بهداشتي - درماني كشور و اتخاذ و وضع سياست ها و قوانين لازم جهت كنترل بيماري ها و بهبود و پيشرفت اوضاع بهداشتي -  درماني كشور بود.

تا اواخر حكومت قاجار هيچ تشكيلات قانوني٬ دولتي و رسمي براي اجراي سياست هاي بهداشتي - درماني در كشور وجود نداشت. اولين تلاش ها در اين زمينه توسط دكتر ژوزف تولوزان فرانسوي (1897 - 1820 ميلادي) انجام شد. وي استاد پزشكي مدرسه دارالفنون بود و حدود 30 سال پزشك مخصوص ناصرالدين شاه قاجار بود. او جهت سر و سامان دادن به اوضاع بهداشتي ايران اقدام به ايجاد " مجلس حفظ الصحة "  در سال 1247 شمسي كرد. اين مجلس جهت بررسی امور بهداشتی٬ درماني و بیماری هاي مسری و چگونگی شیوع آن ها در ولایات ایران٬ در دارالفنون تشکیل جلسه می داد و تصمیمات گرفته شده در این جلسات برای اجرا به دولت ابلاغ می شد. اين مجلس کوشش‌هایی برای كنترل بيماري هاي عفوني واگيردار و ساخت قرنطینه و آگاهی‌ بخشی به مردم انجام مي داد. با این همه چون "مجلس حفظ‌ الصحه" بودجه مشخص و قدرت قانوني نداشت٬ اغلب برنامه‌های آن به خوبی پیش نمی‌رفت و گاه نشست‌های مجلس به مدت طولانی برگزار نمی‌شد. بیش از ۴۰ سال گذشت تا این مجلس جایگاهی در دولت پیدا کرد و بودجه‌ای برای آن در نظر گرفتند.  

در سال 1282 شمسي به دستور مظفرالدين شاه قاجار٬ " اداره كل صحیة " كه بخشي از وزارت داخله (وزارت كشور) بود٬ تشكيل شد و " مجلس حفظ الصحة " نيز با عنوان " مجلس حفظ الصحة دولتي " زير مجموعه آن قرار گرفت. اين اداره٬ تشکیلات اصلی برنامه ریزی و مدیریت بهداشت و درمان و طبابت در ایران شد. و در سال 1289 شمسي و با كوشش و تلاش دكتر اميراعلم (1256 شمسي در تهران- 1340 شمسي در تهران)٬ استاد پزشكي و نماينده مجلس شوراي ملي٬ اين اداره داراي بودجه مستقل شد. همچنين دكتر اميراعلم به نمایندگی از ايران در کنفرانس بین‌المللی بهداشت در پاریس شرکت کرد و پس از چهل روز تلاش و مذاكره، موفق شد تشکیلات بهداشت و درمان ایران را در عهدنامه بین‌المللی این کنفرانس به رسمیت بشناساند.

دكتر اميراعلم

در اسفند ماه سال 1299 شمسي و در دولت سید ضیاء الدین طباطبايي، " اداره كل صحیة " ٬ برای نخستین بار يك وزارت خانه  مستقل با نام " وزارت صحیة  و امور خيريه " شد و علی‌اصغر نفیسی٬ ملقب به مؤدب ‌الدوله٬ اولين وزير بهداشت و درمان ايران شد.

دکتر علی‌اصغر نفیسی، فرزند ارشد دکتر علی‌اکبر خان نفیسی كرماني (ناظم‌الاطباء) است. وی در سال 1251 شمسي در تهران متولد شد. پدرش بنيانگذار پزشكي نوين و پايه گذار اولين بيمارستان نوين در ايران بود. علي اصغر نفيسي پس از گذراندن تحصیلات ابتدایی و متوسطه٬ جهت تحصيل پزشكي به اروپا رفت و در شهرهای بروکسل و لیون به تحصیل خود ادامه داد. سپس به ایران بازگشت و به طبابت مشغول می شود و در مدرسه دارالفنون، استاد پزشکی و تشریح شد. وي همچنين مدير نشريه و مجله آموزشي بهداشت و پزشكي در ايران با نام " مجله صحیة  و امور خيريه " بود. او در سال 1328 شمسي در تهران چشم از جهان فروبست.

بالاي نام مجله صحیة و امور خيريه٬ کلام حکیمانه و حدیث نبوی " نعمتان مجهولتان٬ الصحة و الامان " نوشته شده است. در قسمت بالا و راست٬ تصویر محمد بن زکریای رازی در حال آزمایش و کشف داروهای پزشکی و در قسمت بالا و چپ٬ تصوير شیخ الرئیس ابوعلی سینا در حال تدریس پزشکی را نشان می دهد. در مركز تصویر٬ لوگوي پزشکی یعنی دو مار و دوبال فرشته وجود دارد.

پس از فروپاشي دولت سید ضیاء٬ در دولت احمد قوام السلطنه٬ دكتر محمد حسن لقمان ادهم٬ ملقب به حكيم الدوله٬ به وزارت رسيد و دومين وزير بهداشت و درمان ايران شد. وي در سال 1263 شمسي در تبريز به دنيا آمد و پس از تحصيل طب در پاريس٬ به ايران بازگشت و به عنوان استاد پزشكي در دارالفنون برگزيده شد و همچنين پزشك مخصوص احمد شاه قاجار بود. وي در سال 1336 شمسي در تهران درگذشت.

خاندان ادهم٬ نقشي بزرگ در پيشرفت و اعتلاي پزشكي ايران داشتند. دكتر محمد حسين لقمان ادهم (1258- 1329 شمسي در تهران)٬ ملقب به لقمان الدوله٬ و برادر بزرگ دكتر محمد حسن لقمان ادهم٬ بنيانگذار دانشكده پزشكي تهران در سال 1313 شمسي است. همچنين اين دو برادر٬  پايه گذار تاسيس انستيتو پاستور ايران در سال 1299 شمسي هستند.

متاسفانه پس از سه ماه٬ " وزارت صحیة  و امور خيريه " منحل شد و با نام " اداره كل صحیة مملكتي " و زير نظر وزارت داخله (وزارت كشور) به كار خود ادامه داد. پس از حدود 20 سال و با تلاش همه پزشكان و بزرگان دلسوز آن زمان٬ در سال 1320 شمسي و با تصويب قانون٬ مجددا وزارت بهداري تشكيل شد و از آن زمان تا كنون به عنوان يك وزارتخانه مستقل و عضوي از دولت است.

بي شك در تاريخ تحول بهداشت و پزشكي ايران٬ بسيار بزرگ مردان و زنان اين سرزمين با تلاش و همت و فداكاري و غيرت خود در راه اعتلاي ايران و ايراني كوشيدند و امروز پس از گذشت بيش از 150 سال، و عبور از روزهاي سخت گذشته٬ پزشکی ایران در سراسر جهان می درخشد و این یادی است از بزرگان تاریخ علم و پزشکی این سرزمین که با تلاش خود برای همیشه پزشکی ایران را در جهان جاودانه کردند.