آیا دینداری در فضای سایبر امکان پذیر است؟فراموش شدن دینداری سنتی

به گزارش بولتن نیوز، در بیست و یکمین قسمت از برنامه سوره موضوع «الهیات سایبر» با حضور حجت الاسلام قائمی نیا دانشیار پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه و نویسنده کتاب «الهیات سایبر» مورد بحث و بررسی قرار گرفت.

دیانی در ابتدای برنامه از قائمی نیا خواست تا تعریفی از مفهوم «سایبر» ارائه دهد.

قائمی نیا گفت: منظور از سایبر و فضای سایبر فضای مجازی است که امکان ارتباطات خاص را فراهم کرده است. از طرف دیگر فضای سایبر قائم به ارتباط کاربران است. بشر با ارتباط زنده است و مغز انسان خصلت و ماهیت اجتماعی دارد. ما در دوره جدید که زندگی می‌کنیم فضای دیجیتال و سایبر زیست جهان ما را تشکیل داده است وصرفا یک ابزار تکنولوژیک نیست که فقط وسیله ارتباطی باشد. به همین دلیل من همیشه از اینکه نگاه ابزاری به این فضا داشته باشم اجتناب می‌کردم.

وی افزود: دلیل اینکه من نام این کتاب و تحقیق را الهیات سایبر گذاشتم نه الهیات مجازی این است که کلمه «مجازی» بار معنایی خاصی دارد و معنی ش اینگونه تلقی می شود که سایه ای از واقعیت است ولی من مقصودم چنین معنایی نبود چون به نظر من خیلی از مسائل در این دنیا واقعی است و ما در آن زندگی می کنیم. بنابراین «مجازی» ممکن است کمی گمراه کننده باشد ضمن اینکه رفته رفته زندگی در این عالم واقعی تر می شود و انگار عالم واقعیت مجازی می‌شود چون روز به روز بیشتر در این فضا غرق می‌شویم.

دیانی سپس پرسید که آیا مرزی میان عالم واقع و مجازی وجود دارد؟

نویسنده «الهیات سایبر» پاسخ داد: ازنظر من رابطه میان عالم واقعی و فضای مجازی یک طیف و درامتداد هم هستند. اینکه فکرکنیم یکطرف فضای واقعی و طرف دیگر فضای مجازی است دیدگاه درستی نیست به نظر من فضای سایبر یک لایه ای از فضای واقعیت است و هیچوقت نباید فکر کنیم که این فضا یک فضای توهمی و خیالی است.

قائمی نیا ادامه داد: در فلسفه اسلامی عالم را به سه قسم تقسیم می‌کردند؛ عالم ماده، عالم مثال و عالم عقل. فضای سایبر، هوش مصنوعی و خیلی از فناوری های مرتبط با هوش مصنوعی ما را به لایه های جدیدی از هوش مصنوعی متصل کرده است و این را نمی توان انکار کرد. ما امروز با یک انسان متفاوت مواجه هستیم چون انسان سایبری با انسان غیرسایبری متفاوت است. انسان در مقام تحقق یک چیز نیست و ما انسان های مختلف داریم. جامعه شناسان هم می خواهند انسان های مختلف در عصرهای متفاوت را تحلیل کنند. مثلاً کاستلز انسان در عصر اطلاعاتی را تحلیل می‌کندف مارکس انسان صنعتی را تحلیل می کرد، ماکس وبر انسان سرمایه داری را تحلیل می کند. انسان عالم امروز هم شیوه تحلیل خاص خودش را دارد که متاثر از فضای سایبر است.

وی اضافه کرد: فضای سایبر فضای رد و بدل اطلاعات است در این جهان معرفت به معنای سنتی دیگر معنا نمی دهد. در فضای سایبر چون با مجموعه ای از اطلاعات مواجه هستیم دنبال راست یا دروغ بودن آنها نیستیم. ضمن اینکه مواجهه ما با این فضا دو گونه می‌تواند باشد؛ یکی مواجهه روزمره که دنبال تعیین صدق و کذب اطلاعات نیستیم و مسئله مان صدق و کذب نیست. یکی هم مواجهه متخصصانه است که مورد بحث ما نیست. در مواجهه روزمره با فضای سایبر، صدق معنای خودش را از دست داده است چون انسان با مجموعه ای از اطلاعات مواجه می شود و سرعت آنها انقدر زیاد است که فرصت تعیین صدق و کذب ان اصلاً فراهم نیست.

دانشیار پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه بیان کرد: در فضای سایبر دینداری به معنای سنتی معنی خودش را از دست می‌دهد چون مناسبات خاص خودش را دارد و خصلت این فضا اینگونه است که اطلاعات در آن سیال است و تکثر اطلاعات وجود دارد و جذابیت‌های خاص خودش هم دارد به طوریکه امروز همه نسل ها غرق در آن شدند. پس مدیریت دینداری در این فضا مثل قبل امکانپذیر نیست ولی این به این معنا نیست که در این فضا دینداری شکل نمی گیرد.

در ادامه دیانی بخش هایی از کتاب «الهیات سایبر» را خواند و مطرح کرد که شما در این کتاب گفتید انسان مجازی در ایران در بالاترین صورت خود ظهور کرده است کمی دراین باره توضیح دهید.

قائمی نیا پاسخ داد: نظریه ای که من در کتاب مطرح کردم، نظریه «انسان مجازی و ایمان سیال» است و در سال ۱۳۹۵ به ذهن من خطور کرد. آن زمان هنوز کرونا نیامده بود ولی من در سفرهای خارجی که می‌رفتم می دیدم که در کشورهای اروپایی آنقدری که ما از شبکه های مجازی استفاده می کنیم آنها استفاده نمی کنند و آنقدری که برای ما جذابیت دارد برای انها ندارد که این موضوع نیاز به تحلیل جامعه شناسی دارد اما کرونا به عنوان یک کاتالیزور عمل کرد و این امر را در جهان تسهیل کرد و امروز انسان مجازی در کل جهان حاکم شده است.

وی سپس به اصطلاح «ایمان گرایی سایبری» که در کتاب آورده اشاره کرد و گفت: ایمان در اینجا به معنایی که ما در مطالعات اسلامی داریم نیست به معنای «باور و اعتقاد» است. «ایمان» هم مثل خیلی از امور دیگری که انسان با آن درگیر است احتیاج به تقویت دارد لذا من به مینیمالیسم سایبری اشاره کردم به این معنا که حداقل استفاده و استفاده آگاهانه را از این فضا داشته باشیم.

دیانی در ادامه برنامه از قائمی نیا پرسید دینداری انسانی که در این فضاست چگونه است؟

عضو هیئت علمی پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی در پاسخ به این سوال به معرفی اقسام دینداری پرداخت و توضیح داد: دینداری یا متافیزیکی است یا وجودی. دینداری متافیزیکی دینداری است که انسان در متن زندگی با خدا دارد اما گاهی پرسش های فلسفی و متافیزیکی درباه خدا دارد. دینداری وجودی دینداری است که ارتباط نزدیکی با خدا برقرار می شود خصوصاً در مناسک دینی. درفضای سایبر اطلاعات جای معرفت نشسته است بنابراین طبیعی است که دینداری متافیزیکی و فلسفی در این فضا سست می‌شود چون ساختار و ماهیت این فضا با متافیزیک های به بلوغ رسیده همخوان نیست و نمی شود براساس یک فلسفه خاص باورهای دینی را در فضای سایبر دسته بندی کنیم چون انجا تکثر اطلاعات است. بنابراین رفته رفته صورت های رنگ پریده تری از دینداری پیدا خواهد شد و ما با نوعی ایمان گرایی مواجه هستیم یعنی اگر کسی در این فضا دیندار است در واقع نوعی گرایش به ایمان دارد.اگر انسان تعلق وجودی به فضای مجازی پیدا کند و در آن فضا غرق شود و همه فضایش، فضای سایبر شود روابط وجودی که با خدا یا امر قدسی دارد را از دست می دهد به همین خاطر دینداری وجودی هم جایگاهی در فضای سایبرندارد.

دیانی پرسید در چنین وضعیتی، اوضاع فقه چگونه است؟

قائمی نیا گفت: این فضا فقه هم دارد اما فقه ان هم با فقه در دنیای واقعی فرق دارد.

وی ادامه داد: نسبت به فضای سایبر سه نگاه فلسفی وجود دارد؛ یکی نگاه ابزاری. نگاه دوم نگاه مهندسی ونگاه سوم هم نگاه علوم انسانی به فضای سایبری و هوش مصنوعی. تاکید من روی نگاه سوم است که نوعی دیدگاه انتقادی است اما نه به این معنا که کلاً این فضا را نقد کنم بلکه محدودیت ها و مزایایش را باهم بررسی می‌کنم. من درواقع دارم هشدار می دهم که اگر با این فضا همراه شویم واین فضا را ادامه دهیم خطرات جدی برای دینداری به وجود می آید. از نظر من رابطه سنتی انسان با خدا درست است و شما اگرهرکاری بکنید اما روابط وجودی با خدا نداشته باشید دیندار به معنی حقیقی کلمه نیستید اگرچه روشنفکران ما قائل به همین دینداری در فضای سایبر هستند و آن را قبول دارند. دینداری صرفاً یکسری مفاهیم و داشتن اعتقادات نیست وباید در مقام عمل و تحقق خودش را نشان بدهد.

این نویسنده و پژوهشگر اضافه کرد: تاکید برمعرفت معنوی یکی از راه های خروج از این فضاست. معرفت معنوی، معرفتی است که باتامل در طبیعت و آیات خدا به وجود می آید. مادامی که انسان امروز تعلق وجودی ش به فضای سایبر را قطع نکند نمی تواند به حقیقت دینداری برسد پس باید استفاده حداقلی و آگاهانه از این فضا کند در حالیکه ما مشغول استفاده حداکثری از این فضا هستیم.هرچقدر بیشتر غرق در تکنولوژی بشویم بیشتر روابطمان با عالم بالا را از دست می دهیم.

این مدرس ادامه داد: دوگونه تعامل با فضای مجازی وجود دارد؛ یکی تعامل تخصصی است که ما در آن دنبال اطلاعات تخصصی هستیم اما شکل دیگر تعامل اینگونه است که ما در این فضا زندگی کنیم و روی صحبت من با این افراد است. انسان مجازی در فضای مجازی غوطه ور شده و رفته رفته ایمانش سیال می شود و دینداری ش به مشکل برمی خورد. البته تاکید می کنم باید از مزایای این فضا استفاده کنیم کما اینکه خود من هم از آن استفاده می کنیم. انسان مجازی در فضای سایبر با خطراتی مواجه است که قابل انکار نیست. وقتی واقعیت فضا را درک کنیم و متوجه مشکلات آن شویم به تدریج رفتارهایمان جهت پیدا می کند. ما غیر ازآگاهی دادن چاره دیگری نداریم.

قائمی نیا در پایان گفت: ما در فضای سایبر با یکسری اعتباریات پوچ مواجه هستیم که این اعتباریات هیچ پایگاهی در عالم خارج و واقع ندارند مثل دیده شدن به هرنحوی.چنین فردی مسائل بنیادین خودش را فراموش می‌کند فضای سایبر برای پرکردن تنهایی آمد اما درواقع تنهایی بیشتری به ارمغان آورده است.نیهیلیسیم و پوچ گرایی در جامعه جدید به معنی همین حالت مسخ شدگی انسان در عصر جدید است.