شهاب سنگ‌ها از کجا می‌آیند؟

به گزارش بولتن نیوز،مسعود کیانی دکترای زمین شناسی و مدیر موسسه گوهرشناسی و شهاب سنگ شناسی دانشگاه خوارزمی تهران است. کیانی در پانزده سال گذشته به صورت علمی به مطالعه زمین شناسی ایران پرداخته است. او به همراه خانم دکتر «حدیث صادقی» و «فرشاد کیوانی» در مورد مباحث گوهر شناسی و شهاب سنگ شناسی مطالعاتش را آغاز کرده و در سال 1397 مرکز شهاب سنگ شناسی دانشگاه خوارزمی را با همکاری دکتر« لواسانی» مدیر مرکز رشد دانشگاه راه اندازی کرده است. این مرکز در حال حاضر تنها مرکز رسمی کشور برایصدور شناسنامه شهاب سنگ در ایران است.

پای صحبت‌های مسعود کیانی نشستیم تا درباره‌ی شهاب‌سنگ‌ها بیشتر بدانیم.

برای من و بسیاری از مخاطبان‌مان «شهاب سنگ» شیئی عجیب است. به راستی شهاب سنگ چیست و از کجا آمده و کجاها یافت می‌شود؟

یک شهاب‌سنگ - به انگلیسی Meteorite – قطعه‌ای جامدی از بقایای جامانده از جرم‌هایی مانند سیاره های دنباله‌دار و سیارک ها است که در اصل در فضا شکل گرفته و توانسته پس از گذر از جو و تحمل تأثیر آن، بر روی سطح زمین یا یک سیاره‌ی دیگر فرود آید. هنگامی که جرمی به جو وارد می‌شود، عوامل گوناگونی مانند اصطکاک، فشار و تعامل شیمیایی با گازهای اتمسفری، باعث گرم شدن جرم می‌شوند. این جرم سپس به یک شهاب‌واره تبدیل می‌شود و برای زمان کوتاهی یک آذرگوی را تشکیل می‌دهد که همچنین به عنوان یک شهاب ثاقب یا ستاره‌ی در حال سقوط دیده و شناخته می‌شود؛ (اخترشناسان نمونه‌های درخشان این پدیده را آذرگوی می‌نامند). شهاب‌سنگ‌هایی که در ورود خود تأثیر جو را تحمل کرده‌اند، اندازه‌های بسیار متفاوتی دارند.

شهاب سنگ از چه چیزی تشکیل شده است و اهمیت مطالعه در این زمینه برای چیست؟

شهاب‌سنگ‌ها بیشتر از سنگ و فلز تشکیل شده‌اند. این اجرام هنگامی که وارد جو زمین می‌شوند به دلیل قطر زیادشان از جو می‌گذرند و دهانه‌ها و عوارض گوناگونی را از خود بر جای می‌گذارند. برای نمونه دهانه‌ی بارینجر در آریزونا و دهانه‌ی وردفورت در آفریقای جنوبی. اهمیت مطالعه‌ی شهاب سنگ‌ها در تعیین سنِ زمین، منظومه خورشیدی (شمسی) و در نهایت تعیین سن کل کیهان نهفته ‌است. به علاوه می‌توان از آن‌ها جهت تعیین ترکیب شیمیایی بخش‌های مختلف سیاره‌ی زمین و سایر سیاره‌های سنگی استفاده کرد. فرایندهایی را که منجر به تشکیل این سیاره‌ها شده‌اند و حتی فرایندهای تشکیل هسته، پوسته‌ی اولیه، فرایند تفریق عنصری در گوشته‌ی اولیه که فرایند مهمی چون تشکیل حیات است به دقت بررسی کرد. به کمک مطالعه‌ی شهاب سنگ‌های فلزی (آهنی) و بررسی‌های لرزه‌نگاری بود که دانشمندان ترکیب حدودی هسته‌ی زمین را ارزیابی و محاسبه کردند.

شهاب سنگ ها در کجای کره‌ی خاکی پیدا می‌شوند؟

در بیشتر مناطق دنیا به خصوص مکان‌هایی که تغییرات کمتری دارند شهاب سنگ‌ها یافت می‌شوند؛ مانند کویر ها، بیابان ها و مناطق قطبی. زیرا در این مناطق شهاب سنگ ها کمتر دچار فرایندهای دگرسانی و هوازدگی میشوند همچنین جابه جایی انها کمتر است.

در ایران مهمترین منطقه برای پیدا کردنِ شهاب سنگ کدام منطقه است؟

در ایران هم گسترده ترین مکانی که امکان بیشتری برای اکتشاف شهاب سنگ ها در انجا وجود دارد کویر لوت است که تا کنون بیشترین حجم شهاب سنگ های آنجا کشف شده است.

در سالیان اخیر گروه های اکتشافی زیادی در سراسر ایران به دنبال اکتشاف شهاب سنگ در کوه ها و بیابان های ایران به جستجوی این سنگ‌های آسمانی پرداخته اند که متاسفانه تلاش خیلی از این گروه ها به نتیجه خاصی نرسیده است. علت این عدم موفقیت هم به نداشتن اطلاعات کافی در مورد شهاب سنگ ها برمی‌گردد.

بزرگترین و مهمترین شهاب‌سنگی که در ایران یافت شده کدام است و این شهاب سنگ در کجا پیدا شده است؟

بزرگترین شهاب سنگ ایران در جنوب تهران ناحیه ورامین سقوط کرده و در زمان ناصرالدین شاه قاجار به دربار تحویل داده شد.

شما هم‌اکنون مدیر مرکز شهاب سنگ شناسی دانشگاه خوارزمی هستید. علت راه‌اندازی این بخش چیست و چه ثمراتی برای جامعه علمی کشور خواهد داشت؟

طی هزاران سال گذشته بزرگان علم در سراسر دنیا شامل بطلمیوس، ابوریحان بیرونی، ابن سینا، خواجه نصیر الدین طوسی، خوازمی، خیام، گالیله، کوپرینک و ... مطالعاتی روی سیارات و اجرام آسمانی داشته اند. طی قرن گذشته مراکز هوا و فضا در بیشتر کشورهای پیشرفته بخشی بنام شهاب سنگ شناسی دارند که سرآمد همه آنها سازمان فضایی آمریکا (ناسا) است؛ که در آنها به مطالعه و جمع آوری این اجرام آسمانی می پردازند. جنبه مطالعاتی این اجرام در حد تز های دکترا و پسا دکترا بوده چون از دید مطالعات کیهان شناسی بسیار اطلاعات ارزشمندی هستند. متاسفانه در ایران چنین مرکزی وجود نداشته و بیشتر بحث رصد این اجرام آسمانی مورد توجه بوده است و حتی سازمان هوا و فضا هم در زمینه پژوهش این رسته کار زیادی انجام نداده و هیچ آزمایشگاهی مختص شهاب سنگها راه اندازی نکرده به همین دلیل جامعه علمی و پژوهشی کشور ما نیاز چنین مرکزی دارد. متاسفانه تا کنون در کشور این خود باوری وجود نداشته است که مثل دیگر عرصه های علمی می توان در این زمینه هم تحقیق و پژوهش کرد.

ما در مرکز شهاب‌سنگ شناسی دانشگاه خوارزمی تا کنون به شناسایی و رده بندی بیش از چهل عدد شهاب سنگ پرداخته‌ایم و طی مطالعات علمی از نمونه های جمع آوری شده، مقاطع میکروسکوپی و آنالیز شیمیایی تهیه گردیده و در نهایت نوع شهاب سنگ ها و رده بندی آنها را انجام داده‌ایم.

نبود چنین مرکزی در سالیان گذشته چه زیان‌هایی برای جامعه علمی کشور داشت؟

در طی سالیان گذشته به دلیل مطالعه شهاب سنگ ها مبالغ قابل توجهی ارز از کشور خارج می گردید که با راه اندازی مرکز شهاب سنگ شناسی دانشگاه خوارزمی از خروج حجم عمده ای از این ارز جلو گیری شد. همچنین با راه اندازی این مرکز از فعالیت چندین موسسه جعلی و غیر علمی که مبادرت به صدور شناسنامه های جعلی می کردند جلوگیری به عمل آمد ولی متاسفانه هر روز شاهد رشد قارچ گونه این موسسات جعلی هستیم.

شهاب سنگ‌ها از نظر علمی و تجاری چه جایگاهی دارند. یک قطعه شهاب‌سنگ ارزش مادی‌اش چگونه تعیین می‌شود؟

مطالعه شهاب سنگ ها به عنوان سنگی که از خارج از زمین وارد جو و محیط زمین شده دارای ارزش های فراوان است که می توان از طریق آنها به مطالعه سیارات، سیارک ها و دنباله دار ها پرداخت و در زمینه ترکیب کلی شیمیایی و زیستی خارج از فضای زمین اطلاعات ارزشمندی را به دست آورد. شهاب سنگ ها علاوه بر مطالعات علمی و کیهان شناسی دارای ارزش مادی در حد سنگ های قیمتی بوده به گونه ای که یک قطعه از این سنگ ها زینت بخش خیلی از موزه ها و کلکسیون های جواهری و زمین شناسی می‌شوند. طی دهه اخیر استفاده از شهاب سنگها به عنوان گوهر بر روی زیورآلات بسیار حائز اهمیت بوده و از لحاظ قیمت تعداد خاصی از آنها حتی گران تر از گوهرهایی مثل الماس و یاقوت هستند. بِرندهای مطرح دنیا از شهاب سنگ در اجناس لوکس و گران قیمت خود استفاده می‌کنند و قیمت های چند صد هزار دلاری از مشتری دریافت می‌کنند. استفاده از شهاب سنگ های فلزی حتی برای ساخت حلقه های انگشتری مردانه و زنانه استفاده می‌شود که از دید اقتصادی به علت کمتر استفاده شدن از طلا و نقره و فلزات گران بهای دیگر بسیار به صرفه است. شهاب سنگ ها به طور کلی جزء گوهرها محسوب می شوند و نیاز به مطالعات و افراد متخصص در این زمینه دارد.

در صحبت‌هایتان گفتید که هنگام برخورد شهاب سنگ با زمین، دهانه‌هایی ایجاد می‌شود. دهانه های برخوردی شهاب سنگ‌ها در دنیا شناخته شده هستند یا خیر. آیا برخورد شهاب سنگ‌ها به زمین، اثرات تخریبی هم برای زمین داشته است یا خیر؟

برخورد شهاب سنگ ها با سطح زمین اثرات زیست محیطی گسترده ای دارد که در طی تاریخ تکامل زمین چندین انقراض گروهی را به این برخورد نسبت داده اند. بزرگترین دهانه برخوردی کشف شده در صحرای اریزونای امریکا قرار دارد که محل برخورد شهاب سنگ کنیون دیابلو است. دانشمندان این دهانه را به افتخار دنیل بارینگر که نخستین بار این محل را به عنوان یک دهانه برخوردی تشخیص داد به نام دهانه بارینگر نام‌گذاری کرده‌اند. دهانه شهاب‌سنگ در ارتفاع 1٬740 متری از سطح دریا قرار دارد. قطر این دهانه حدود 1٬200 متر، عمق آن حدود 170 متر و دیواره پیرامونی دهانه حدود 45 متر بلندتر از دشت اطراف آن است. مرکز این دهانه با لایه‌ای قلوه‌سنگ به ضخامت 210 تا 240 متر پوشیده شده که بر روی سنگ بستر دهانه قرار دارد.

وقتی شهاب سنگی پیدا می‌شود، چه کسی صاحب آن است؟

قانون جامع مالکیت و شفاف سازی در مورد شهاب سنگ ها در کشور ما وجود ندارد. چون شهاب سنگ گران قیمت است و معدن ثبت شده نداردافراد اغلب اختلافات تصاحب دارند. ما در این زمینه رایزنی هایی با سازمان هوا و فضا در جهت همکاری با مرکز شهاب سنگ شناسی دانشگاه خوارزمی داشته ایم که امیدواریم به نتیجه برسد.