دو دلیل مهم رخداد سیل «انسان‌ساخت» شیراز

به گزارش بولتن نیوز، در روز ۵ فروردین ماه "دروازه قرآن" شیراز شاهد رخداد سیلابی بود که به گفته محققان این سیل هر چند که از سایر سیل‎های اخیر کشور چون گلستان و ایلام کمتر بود، ولی تلفات انسانی آن بالا بوده است.

به منظور بررسی ابعاد این حادثه از سوی دکتر علی بیت‌اللهی، دبیر کارگروه ملی زلزله و لغزش لایه‌های زمین و با همکاری مجتبی بصیری و آرمین عابدی مطالعاتی در این زمینه صورت گرفته است که به این شرح است:

در تاریخ روز ۵ فروردین ماه جاری سیلاب ناگهانی (Flash Flood) از باند شرقی مسیر بزرگراه شیراز-مرودشت (تنگ الله اکبر) و از سمت شمال شرق به سوی دروازه قرآن سرازیر شد.

این سیل در مقایسه با سیل‌هایی که پیش از آن و در روزهای بعد رخداد ۵ فروردین ماه جاری در استان‌هایی مانند "گلستان"، "لرستان" و "خوزستان" اتفاق افتاد، سیلی به مراتب کوچکتر و بسیار کوتاه مدت بود، اما تعداد کشته‌های این حادثه از تمامی سیل‌های بزرگ روزهای اول سال نو در کشور بیشتر و حادثه آن تلخ‌تر بود.

این سیل را بنا به خسارت‌ها و تلفاتش سیل "انسان‌ساخت" می‌نامیم؛ چراکه این سیل در اثر پر کردن آبراهه طبیعی ادامه "تنگ الله اکبر" که در نهایت به رودخانه خشک "شیراز" و به دریاچه "مهارلو" ختم می‌شود، به شکلی تاسف‌بار رخ داد.

به گفته دکتر بیت‌اللهی کلانشهری مانند شیراز در پای "تنگ"، گسترده شده و در معرض رخدادهای مشابه دیگری همانند سیل پنجم فروردین دروازه قرآن قرار دارد؛ از این رو باید تمهیدات کارشناسانه‌ای را جهت کاهش ریسک سیل‌هایی که در امتداد مسیر تنگ متوجه شهر شیراز و بویژه امتداد خیابان "حافظ" و اماکن با اهمیت اطراف آن امکان وقوع دارند، به کار بست تا درس‌های بزرگ آموخته شده از این سیل عملیاتی و اجرایی شود.

موقعیت دروازه قرآن

دروازه قرآن شیراز در شمال با اندکی تمایل به سمت شرق آرامگاه حافظ، هفت خوان و در فاصله ۳۴۰۰ متری از شاهچراغ واقع در مرکز شیراز قرار گرفته است.

موقعیت دروازه قرآن و حوضه "سعدیه" در جنوب شرقی که هر دو این حوضه‌ها مستعد ایجاد سیل‌های ناگهانی است

در صبح روز ۵ فروردین در بازه زمانی ۱۱ و ۳۰ تا ۱۲ ظهر بارندگی رگباری و سیل آسایی در حوضه مشرف به تنگ دروازه قرآن به گونه‌ای رخ داد که به مدت ۱۵ دقیقه حدود ۱۹.۹ میلی‌متر بارش باران اندازه گیری شد.

این در حالی است که متوسط بارندگی میانگین سالانه شهر شیراز بر اساس اطلاعات سازمان هواشناسی ۳۲۴ تا ۳۵۰ میلی‌متر است و مقدار باران ۱۵ دقیقه‌ای که در ایستگاه باران‌سنج آب منطقه‌ای واقع در مجاورت "باغ ارم" به مقدار ۱۹.۹ میلی‌متر اندازه‌گیری شد. یعنی ۲ هزار برابر مقدار سالانه برای بازه زمانی ۱۵ دقیقه‌ای.

بر اساس گزارش مسئولین هواشناسی استان فارس، بیشترین میزان بارش‌ها در شهرستان‌های لارستان و اردکان، خنج، لامرد و شهر ایزدخواست گزارش شده بود.

از ساعت ۸ صبح روز ۵ فروردین که بارندگی در منطقه تنگ شروع شد تا زمان رسید سیلاب به محدوده شهری (۱۲ ظهر)، بارندگی مستمر، حوضه آبریز تنگ الله اکبر را اشباع کرد و در محدوده شهری بر اساس اطلاعات ایستگاه فرودگاه شیراز و نمودار باران‌نگار آن، بارندگی حدود ۱۰ میلیمتر در مدت زمانی کوتاه که با روند بارش در تنگ متفاوت است، رخ می‌دهد.

نمودار بارندگی به ساعت از ابتدا تا انتهای روز دوشنبه ۵ فروردین ماه ۹۸

در ساعت ۱۱ و ۳۳ دقیقه به وقت محلی روز ۵ فروردین بارندگی شدیدی در منطقه آغاز می‌شود که تا ساعت ۱۱ و ۴۸ دقیقه به مدت ۱۵ دقیقه دوام داشته است. بر اساس داده‌های این ایستگاه مقدار بارندگی در همین مدت ۱۸.۴ میلیمتر بوده است که عدد قابل توجهی است.

در همان روز از ساعت ۸ تا ۱۲ مقدار کل بارندگی در ایستگاه نزدیک حوضه سیلاب دروازه قرآن ۲۶.۹ میلیمتر ثبت شده است. این مقدار بارندگی برای ۴ ساعت بوده و چندین برابر میانگین روزانه متوسط درازمدت منطقه است.

حوضه تنگ الله اکبر

حوضه آبریز تنگ الله اکبر مشرف به دروازه قرآن، به شکل نامنظم با طول ۶۳۰۰ و عرض ۶۰۰۰ متر در دو مسیر شمال شرق –جنوب‌غرب و جنوب‌شرق – شمال غرب در امتداد ارتفاعات "بمو"و عمده مساحت آن در شرق جاده شیراز–مرودشت قرار دارد. انتهایی‌ترین نقطه آن در پائین‌دست حوضه و در فاصله ۳۰۰ متری عمارت دروازه قرآن به سمت مرودشت است.

شکل‌گیری تنگ الله اکبر در امتداد جاده مرودشت به شیراز

رواناب شکل گرفته در حوضه تنگ پس از تجمع در مسیر رودخانه "آب‌زنگی" به پائین دست سرازیر و پس از تجمع در استخر تجمع آب با شتاب تندی سرریز کرده و با توجه به سمت و سوی قرار گیری حوض مذکور که در امتداد باند شرقی بزرگراه شیراز –مرودشت واقع شده است، در امتداد همین باند و در راستای شیب به سمت جنوب غرب و سپس عمدتاً در امتداد بلوار "هفت‌تنان" و در امتداد جنوبی پخش شد. طول این مسیر ۱۱۰۰ متر، شیب آن حدود ۵ درصد و پهنای مسیر عبور سیلاب با توجه به عرض باند شرقی بزرگراه شیراز-مرودشت بطور میانگین ۲۰ متر در نظر گرفته شده است.

زون اثر موثر سیلاب دروازه قرآن شیراز

حجم آب سیلاب در پائین‌دست به سمت شهر شیراز تا مسیر رودخانه "خشک" جریان داشته است و مسلماً اثرات آن در محدوده ابتدایی بعد از دروازه قرآن به مراتب بیشتر بوده است. بر اساس مشاهدات میدانی بیشترین اثر سیلاب از محدوده استخر تجمع آب و در امتداد باند شرقی بزرگراه شیراز تا سه‌راهی "هفت‌تنان" – "آیت الله‌ربانی"بوده است.

دلایل رخداد تراژدی سیل ۵ فروردین شیراز

شدت بارندگی یکی از دلایل رخداد سیلاب ۵ فروردین شیراز بوده است.

شیب حوضه سیلابی نیز از دیگر دلایل سیل ۵ فروردین شیراز بوده است. با توجه به شیب تند حوضه و به تبع آن سرعت بالای حرکت جریان آب، زمان تمرکز کوتاه‌تر و فرصت تخلیه آب تجمع یافته در استخر آب واقع در انتهای حوضه به مراتب کمتر خواهد بود. لذا در طراحی قطر لوله خروجی آب تجمع یافته در استخر باید مورد ارزیابی قرار گیرد.

مسدودسازی مسیل تنگه

به دلیل توسعه شهری، افزایش بار ترافیک و تعداد جمعیت تغییراتی در مسیر تنگه "الله‌اکبر" و آبراهه بزرگ آن ایجاد شده است. مسیر دروازه اصفهان شیراز، سمتی که هم اکنون بزرگراه شیراز –مرودشت از سوی شرقی عمارت دروازه قرآن عبور می‎کرد، پیشتر صورت تصویر ذیل بود:

تنگه الله اکبر و دروازه قرآن در دهه ۳۰

بر اساس این تصویر تردد از زیر طاق دروازه انجام می‌شد و سمت شرقی آن آبراهه بزرگی بود که آب‌های فصلی و سیلاب‌ها را بسمت جنوب تا رودخانه "خشک" هدایت می‌کرد (مسیر رودخانه "آب‌زنگی"). ولی با گسترش شهر شیراز و افزایش بار ترافیکی ورودی و خروجی شهر از سمت اصفهان، پهنای دروازه قرآن، امکان تردد همزمان چندین خودرو در مسیرهای ورودی و خروجی را نمی‌داد و لذا مشکلات ترافیکی زیادی بوجود می‌آمد. از این رو ایده هموار کردن آبراهه پهن واقع در شرق عمارت دروازه قرآن مطرح و اجرایی شد.

مسیر تقریبی آبراهه شرقی دروازه در ادامه به طور شماتیکی که در شکل ذیل نشان داده شده است، در غرب ترمینال "کاراندیش" به رودخانه خشک شیراز با امتداد شمال غرب –جنوب شرق وصل می‌شود.

تا اواخر دهه ۶۰ ساکنان شیراز در راستای این مسیر دره‌ای به عمق تقریبی ۱۰ متر را می‌دیدند که مسیر سیلاب‌های مقطعی و گذر آبراهه قدیمی بود. در امتداد این مسیر، محله‌ای با نام "سیل‌آباد" در شهر شیراز نامگذاری شد

دو تصویر از دروازه قرآن در قبل و بعد از پر کردن آبراهه شرقی

در اواخر دهه ۶۰ ابتدا با هموار کردن دره شرق دروازه قرآن تا بلوار "چهل‌مقام"، لوله استوانه‌ای به قطر ۱.۵ متر برای انتقال آب‌های باران و رودخانه "آب‌زنگی" از تنگ به سمت رودخانه "خشک" کار گذاشته شد و در ادامه با تعبیه کالورت‌های با سطح مقطع مربع آبراهه عبوری از شمال به جنوب شهر تا مسیر رودخانه خشک نیز پر می‌شود. لازم بذکر است که بنا به گفته اهالی، از محله سعدیه نیز به همین روش لوله دیگری به لوله مذکور متصل می‌شود.

بنابراین آبراهه طبیعی که برای خروج آب سیلاب بطور طبیعی درست شده بود، پر شد و با قرار دادن لوله‌هایی در زیر و پوشاندن روی آن از مساحت بوجود آمده استفاده به عمل آمد.

مسیر آبراهه قدیمی که به تنگه الله اکبر و حوضه آبریز رودخانه زنگی منتهی می‌شد و مسیر فعلی لوله گذاری برای انتقال آب

بر اساس واقعیات به دست آمده از این گزارش در شکل‌گیری و خسارت سیل لحظه‌ای دروازه قرآن شیراز، دو عامل انسان‌ساخت "سایز لوله انتقال آب" و "مسدود بودن لوله انتقال سیلاب" نقش اصلی را داشته است.

محاسبات نشان می‌دهد در مطلوب‎ترین حالت که لوله انتقال تعبیه شده در پائین دیواره عمود بر مسیل استخر، با قطر ۱.۵ متر بتواند سیلاب را به سمت رودخانه خشک منتقل کند، حداکثر ۱۲ متر مکعب در ثانیه است. این عدد در مقایسه با دبی سیلاب ۵ فروردین سال ۹۸، جوابگو نبوده و حتی اگر فرض شود که لوله دچار انسداد نبوده، باز نمی‌توانسته با حجم سیلاب ورودی تعادل ایجاد کند و جلوی سرریز آب را بگیرد.

محدوده حوضه آبریز سیلابی که داخل شهر شیراز می‌شود، اماکن مهمی نظیر "باغ جهان‌نما"، "کتابخانه ملی"، "خیابان حافظ"، "بیمارستان شهید دستغیب"، "استادیوم حافظیه"، "کتابخانه علوم"، "باغ ملی"، " مرقد علی‌ابن حمزه" و تعداد قابل توجهی ساختمان و منازل مسکونی مردم تا حاشیه رودخانه خشک را در برمی‌گیرد. در صورت وقوع سیلاب و بدون مانع بودن مسیر ابتدائی آن، اماکن مذکور در معرض خطر سیلاب قرار خواهند گرفت. این امر در مورد شیوه‌‎های اتخاذ راهکارهای کاهش ریسک سیل‌های آتی شهر شیراز همین مسیر بسیار مهم است.