حق والدین از حق خداوند متعال اشتقاق یافته است

سوره عنکبوت (29) آیه8   

ترجمه
و به انسان نیکی به والدینش را اندرز دادیم؛ و[لی] اگر با تو درکوشند که با من شریک گردانی چیزی را که بدان علم نداری، از آنان اطاعت مکن؛ به سوی من است سرانجام‌تان؛ و شما را آگاه می‌کنم بدانچه انجام می‌داده‌اید.
1) از امام صادق ع روایتی طولانی نقل شده است که شروعش این است که: «این بیان شرایع دین (واجبات و محرمات شرعی) است برای هر کسی که می خواهد بدان تمسک پیدا کند و خداوند بخواهد او را هدایت کند». یکی از مواردش این است که: و نیکی به والدین واجب است؛ پس اگر مشرک بودند از آنها اطاعت نکن، و همین طور از غیر آنها هرجا که پای معصیت خدا به میان آید؛ چرا که اطاعت از مخلوق در معصیت خالق روا نیست.
الخصال، ج‏2، ص608

2) نزد امام صادق ع از آیه «و به انسان نیکی به والدینش را اندرز دادیم» سخن به میان آمد، فرمودند که رسول خدا ص فرمود: من یکی از والدین هستم و علی ع دیگریِ آن است؛ و ما دو نفر را هنگام مرگ [همگان] خواهند دید.
تفسير فرات الكوفي، ص104

3) از امام صادق ع روایت شده است: نیکی در حق والدین، از حُسنِ معرفت بنده به خداوند متعال است، که هیچ عبادتی به انجام‌دهنده‌اش نمی‌رسد زودتر از نیکی به والدین که به خاطر رضای خداوند متعال انجام شده باشد؛ زیرا که حق والدین از حق خداوند متعال اشتقاق یافته است در صورتی که در راه دین و سنت باشند و این گونه نباشند که مانع فرزند شوند از طاعت خدا به سمت معصیت او، و از یقین به شک، و از زهد به دنیازدگی؛ و او را بر خلاف این امور (طاعت و یقین و زهد) نکشانند؛ که اگر چنان کنند عصیان آنها، عین اطاعت است؛ و اطاعت از آنها کردن، معصیت خداوند متعال می‌باشد. خداوند متعال می‌فرماید: «و اگر با تو درکوشند که با من شریک گردانی چیزی را که بدان علم نداری، از آنان اطاعت مکن؛ و [در عین حال] در دنیا به نحو شایسته با آنان مصاحبت داشته باش د راه کسی را پیروی کن که به سوی من بازمی‌گردد؛ سپس به سوی من است سرانجام‌تان» (لقمان/15)
و اما درباب مصاحبت کردن، پس به آنان نزدیک شو و با آنان مدارا کن و اذیت آنها را به حقِ آنچه در حال کودکی‌ات از تو تحمل کردند تحمل کن؛ و آنچه که خداوند در خوردنی و پوشیدنی به تو توسعه روزی داده، بر آنها تنگ مگیر؛
و از آنها رو برمگردان؛ و صدایت را روی صدای آنها بلند مکن، چرا که بزرگداشت آنها از امر خداست؛ و به آنها با بهترین سخن سخن بگو؛ و با آنها مهربان باش که خداوند اجر نیکوکاران را ضایع نمی‌کند.
مصباح الشريعة، ص70-71

تدبر
2️⃣ نفرمود: «اگر تلاش کنند که به خدا شرک بورزی، از آنها اطاعت نکن» بلکه فرمود: «اگر تلاش کنند که چیزی را که بدان علم نداری، شریک خدا قرار دهی، از آنها اطاعت نکن.»
چرا؟
الف. نشان دهد که دعوت آنها به شرک‌ورزی، از باب دعوت به جهل و بی‌خِرَدی است و خداوند در جای دیگر دستور داده که دنبال جهل نروید و از غیر علم پیروی نکنید: «وَ لا تَقْفُ ما لَيْسَ لَكَ بِهِ عِلْمٌ: در جایی که علم نداری، نایست» (إسراء/38) و تعبیر پایانی آیه که اشاره کرد به «آگاه کردن‌تان» بدانچه عمل می‌کرده‌اید، نیز موید همین است که آن کار بدون علم را انجام ندهید که من در روز قیامت شما را از باطنِ باطل و پوچ شرک‌ورزی آگاه می‌کنم. (المیزان، ج16، ص104)
ب. این شدت اصرار اسلام بر آزادی اندیشه را نشان می‌دهد. یعنی اگر هم به تو می‌گویند به خدا شرک نورز، نه اینکه یک تحمیل عقیده باشد؛ بلکه چون با اندیشه و علم نمی‌توانی چیزی را در عالم بیابی که واقعا با خدا شریک باشد، پس چنین چیزی را پیروی نکن.
ج. شدت اصرار اسلام بر پیروی از علم (دینداری عالمانه) را نشان می دهد. می‌فرماید چون این مطلب کاملا برخلاف علم و عقل است، از آن پیروی نکن؛ یعنی اگر واقعا می‌شد دلیلی آورد و علم پیدا کرد که چیزی شریک خداست، آنگاه اگر شرک می‌ورزیدی، اشکالی نداشت.
د. اهمیت تحقیقی بودن (مبتنی بر باور صحیح معرفتی بودن) اصول دین را می‌رساند: مساله توحید، دایرمدار علم و شناخت است؛ و این که نباید شریکی برای خدا قبول کرد، چون شرک، باوری است که هیچ پشتوانه معرفتی ندارد.

3️⃣ چه ارتباطی هست بین اینکه «از والدینت در مورد شرک‌ورزی اطاعت نکن»، و اینکه «سرانجام و برگشت همه شما به سوی من است»؟
ظاهرا اصرار فراوان بر رعایت دستور والدین، ناشی از نقشی است که آنها در پیدایش و ورود ما به دنیا داشته‌اند؛ که این نقش حق عظیمی برای آنان در قبال ما ایجاد می‌کند؛ و گویی شباهتی دارد با مبدئیت خداوند برای پدید آمدن ما، که به همین جهت از دستورات آنها هم پیروی کنیم.
اگر چنین باشد؛ آنگاه شاید آیه می‌خواهد بگوید که اگرچه آنها در پیدایش شما دخیل بوده‌اند؛ اما آنچه معیار اصلی پیروی کردن است، آن است که بازگشت و سرانجام نهایی شما به سوی او باشد.

4️⃣ چرا ابتدا بحث از متکلم مع‌الغیر (وَصَّيْنَا: ما اندرز دادیم) به متکلم وحده (تُشْرِكَ بي: به من شرک بورزی) و از غایب (انسان) به مفرد مخاطب (تو) تغییر سیاق داد؟ (و به انسان اندرز دادیم؛ با تو درکوشند که به من شرک بورزی)
در خطاب قرار دادن، صراحت و تاکید بیشتری حاصل می‌شود (المیزان، ج16، ‌ص104)

5️⃣ بالاخره بازگشت ما به کسی است که نه‌تنها از باطن و حقیقتِ همه کارهای ما باخبر است، بلکه این آگاهی‌اش را به ما نشان خواهد داد و خواهیم فهمید که چیزی از علم او فروگذار نشده است؛
اگر این را جدی بگیریم، برای تک‌تک کارهایی که انجام می‌دهیم حساب باز می‌کنیم و آماده محاسبه می‌شویم.
ثمره اخلاقی
کسی که این را جدی بگیرد که حقیقت همه اعمالش نزد خداوند آشکار است و موقفی فراخواهد رسید که این را به خود ما نشان می‌دهند؛ آیا مراقبه و محاسبه را در تک‌تک اعمال و رفتارش جدی نمی‌گیرد؛ و اگر همین جا حساب کرد و دید اوضاع خراب است، به اصلاح آن برنمی‌آید.
واقعا آیا ما خدا و سرانجام نهایی‌مان را جدی گرفته‌ایم؟! و آیا برای آن صحنه آماده‌ایم؟
آیا اساساً آماده‌ایم؟
آیا همین‌ها دلایل کافی نیست که چرا هنوز ظهور رخ نداده است؟

6️⃣ احسان و نيكى به والدين، بدون قيد و شرط است. «حُسْناً» (شرطِ نژادى، سِنّى، منطقه‏اى، علمى، اجتماعى، سياسى، اقتصادى و ايمانى ندارد، حتّى اگر كافر و مشرك باشند، بايد احسان كرد.)
 اما اطاعت از والدين، مشروط به آن است كه انسان را از خدا دور نكنند. (تفسير نور (قرائتی)، ج‏9، ص116)

7️⃣ این یک واقعیت است که برخی والدين منحرف براى انحراف فرزندان، كوشش مى‏كنند. (تفسير نور، ج‏9، ص116)

8️⃣ فرزندان بايد قدرت انتخاب تفكّر صحيح را داشته باشند. (تفسير نور، ج‏9، ص116)

9️⃣  حکایت
ابن‌شهر آشوب از برخی از کتب اهل سنت روایت کرده است:
روزی امام حسین ع از نزدیک عبدالله، پسر عمروعاص، عبور می‌کرد. عبدالله به اطرافیانش گفت: هرکس دوست دارد به محبوبترین اهل زمین در میان آسمانیان بنگرد، ‌به این شخصی که عبور می‌کند بنگرد؛ و البته من از آن شب‌های جنگ صفین تاکنون با او سخن نگفته‌ام.
ابوسعید خدری او را نزد امام حسین ع آورد. امام حسین ع به او گفت: آیا می دانی که من محبوبترین زمینیان نزد آسمانیان هستم و با این حال بود که در جنگ صفین تو و پدرت با ما می‌جنگیدید؟ در حالی که به خدا سوگند پدرم [که جنگ شما علیه او بود] قطعا از من بهتر بود.
او بهانه‌ آورد و گفت: همانا پیامبر ص فرموده بود که از پدرت اطاعت کن.
امام حسین ع فرمود: آیا سخن خداوند متعال را نشنیده‌ای که می‌فرماید: «و اگر با تو درکوشند که با من شریک گردانی چیزی را که بدان علم نداری، از آنان اطاعت مکن» و نیز این سخن رسول خدا ص را که: «همانا اطاعت کردن در امور شایسته است» و نیز اینکه «اطاعت کردن از مخلوق در جایی که معصیت خالق باشد، نارواست»؟
مناقب آل أبي طالب عليهم السلام (لابن شهرآشوب)، ج‏4، ص73