آیین‌های سنتی عزاداری عاشورا در ایران ( قسمت دوم )

محرم فرا رسیده و دلهای مسلمانان عزادار شده، گوشه و کنار خیابان ها هیات امام حسین برپاست، مردم سیاه بر تن کردند و در تلاش برای برپایی هرچه بهتر مراسم های عزاداری اند. دنبال این مهر و علاقه را که بگیری، این دل آشوبه و غم که با رسیدن این روز و شب ها به جانت می افتد، به روزهای کودکی خود می رسی، زنجیر کوچک و سبکی که در دست داشتی و عشق بزرگی که به حسین، در دل کوچک خود. علم های بزرگ را به خاطر می آوری که از زیر شال و پارچه های سبز رنگ آن ها عبور می کردی، نوای نوحه ای قدیمی که هنوز هم چند خطی از آن را خاطرت هست و بوی نذری در کوچه پس کوچه های خانه پدری. اما هر شهر داستان خودش را دارد و تو شاید تنها روش و باور خود را دیده و قبول داشته باشی اما، در هر شهری از ایران عزیزیمان، مردم به روش خود عزاداری می کنند، به آیین و روش هایی که قدمتی چند صد تا هزار سال دارد. از دور و بدون دانش که ببینی شاید برایت عجیب باشد، اما اگر داستانش را بدانی مطمئنا چشمانت از اشک پر می شود و سینه ات داغ از آتش جان سوز شهادت امام حسین. شهرها زیاد هستند و آیین ها همگی پربار و باشکوه، به همین خاطر در دو مطلب آن ها را عنوان کرده ایم، یکی نوشته پیش رو است و دیگری در اینجا. پس با ما همراه باش، بدون قضاوت، تنها دلت را همراه خودت بیاور تا شهر به شهر، چهره ایرانِ غرق سوگ در عزایِ حسین را نشانت دهیم ...

قدمت آیین گِل مالیِ لرستان که به عنوان میراثی ملی کشور هم به ثبت رسیده و گاهی بدون دانستن ریشه آن مورد بی مهری قرار می گرفته، به پیش از اسلام بر می گردد. از قدیم مردم، در سوگ قهرمانان، جوانان و پهلوانان خود، گِل بر سر و روی خود می مالیدند. پس از اسلام و حادثه عاشورا اما، این نوع از عزاداری برای سید الشهدا انجام گرفت. از روز قبل تدارکات این مراسم برای روز عاشورا انجام می گیرد. خاکِ تمیز و الک شده، به همراه خاکِ متبرک کربلا، در حوضچه هایی که با گِل ساخته شده ریخته می شود و با گلاب های نذری مردم و آب مخلوط. در نزدیکی آن هم آتشی کوچکی با هیزم فراهم می شود برای خشک شدن افراد. نیمه شب که می رسد، عزادارانی که نذر دارند، به خیابان ها می آیند و به نزدیک ترین هیاتی که تدارک آیین گِل مالی را دیده است می روند. زیر لب ذکر می گویند و گِل را بر سر و صورت، دو کتف و یا تمام لباس های خود می زنند و اصطلاحا به گل می افتند. آفتاب در می آید، آن ها نیز در دسته های چند نفره در کوچه و خیابان نوحه می خوانند و سینه می زنند. مردم نیز با صدای آن ها بیدار می شوند و آماده برای این روز. شکوه این مراسم وقتی بهتر درک می شود که در محل تجمعات دسته ها، گروه بزرگی از مردم را می بینید که به گِل افتاده اند، سینه می زنند و خاک از لباس آن ها، دستان و چهره عزادارشان بلند می شود. در نگاهشان غم بزرگیست، نوحه هایشان سوزی جان سوز دارد و در دلشان باوری عمیق به زنده نگه داشتن این آیین عاشورایی، برای ادای احترام به سیدالشهدا.

آیین سنتی چهل منبران، را به یاد خانم حضرت زینب (س) که گفته شده از کربلا تا شام با پای پیاده، چهل منزل را پشت سر گذاشته اند برگزار می کنند. چهل خانه، چهل منبر که در روز عاشورا روضه می خوانند از غربت امام حسین و خانم زینب، میزبان عزادارانی می شود که با پای پیاده، برای سوگواری و برآورده شدن حاجتشان، با چهل روضه اشک ریخته و شمع روشن می کنند. در این مراسم که بیشتر هم توسط زنان برگزار می شود، عزاداران بعد از زیارت یکی از امامزاده های شهر، به پیش چهل خانه ای که روضه سید الشهدا در آنها برپاست و در جلوی درب خانه خود منبر گذاشته اند می روند. عزاداران چهل شمعی که همراه خود دارند را در هر منبر روشن کرده و حاجت خود را می خواهند و برای برآورده شدن آن، در نهایت بعد باز به همان امام زاده ای بازمی گردند که در ابتدا زیارت کرده بودند. این مراسم را گرچه بسیاری به نام آیین سنتی چهل منبران که در روز تاسوعا و در خرم آباد برگزار می شود می شناسند، اما این رسم،‌ از شمال تا جنوب ایران، در مناطقی مثل گلستان، اصفهان و ... نیز به جا آورده می شود و به عنوان آیینی عاشورایی به ثبت آثار ملی کشور نیز درآمده.

در روز اولین از محرم، مردمان دولت آباد شهر ری، مشعل های چوبی بر روی علم قرار می دهند تا عزاداران آن ها را بر دوش گذاشته و در خیابان ها برچرخانند. صدای یا حسین نیز قوتشان می شوند و ایمن آن ها از این آتش سوزانندهو به خیابان می روند تا رسیدن محرم را اعلام کنند. روز هشتم محرم نیز به همین صورت می گذرد زیرا لشکر امام حسین وارد کربلا شده و روز عاشورا نزدیک است. بعضی از هیات ها هم در شامِ غریبان و در این شب، به یاد شهدا و غریبی زنان و کودکان، نور بر دوش می گیرند. شعله های آتش در آسمان می چرخند و عزادارانی که چشمان پر اشک خودشان را به آن ها دوخته اند، برای غربت امام حسین و همراهانش اشک می ریزند. آیین مشعل گردانی که اعراب بیشتر آن را اجرا می کنند و قدمتی در حدود 500 سال دارد، علاوه بر شهر ری، در قم، اردکان و یزد نیز برگزار می شود. البته در در هر کجا، در یکی از تاریخ های گفته شده و گاهی هم در تمامی روزها.

شهر زنجان هرساله در روز هشتم محرم، بزرگ ترین دسته عزاداران حسینی را که شامل هزاران نفر از این شهر و شهر های اطراف استان آذربایجان است، به یاد سقای دشت کربلا، از حسینیه اعظم به سوی امامزاده ابراهیم شهر راهی می کند. جمعیت زیر لب نوحه های "  عباس، عباس، عباس/ شاه شهدا عباس " و " جماعت یادگار حیدرم من/ عزیزه مصطفیه یاورم من دبیر دفتر من/ وزیر لشکرم من "  را یک صدا می خوانند. مردم از شهرهای اطراف نذورات خود را به اینجا می آورند ، تعداد گوسفندانی که در این روز و در این شهر نذر می شوند باعث شده تا بعد از منا، حسینیه زنجان را دومین قربانگاه مسلمانان جهان بدانند. اما گذشته از تمامی این ها، نحوه عزاداری این دسته هاست که باعث شده تا تصاویر آن ها هر ساله از تلویزیون پخش شود. مردم اینجا نه علم کشی می کنند نه زنجیرزنی، صدای طبل و دهل هم شنیده نمی شود، اینجا تنها نوا، صدای نوحه جانسوز عزاداران است.

می گویند بعد از واقعه خونین عاشورا، زنان قبیله بنی اسد، برای دفن کشته شدگان کربلا به کمک آمدند و امروز پس از گذشت قرن ها، زنان آستان اشرفیه در حالی که حجاب کامل دارند و صورت خودشان را پوشانده اند، در روز یازدهم محرم، برای عزاداری به خیابان ها و امامزاده می آیند. سینه می زنند، اشک می ریزند، گاهی بیل به همراه خودشان دارند به یاد زنانی که شهدا را دفن کردند، یا ساقه برنجی که به نشانه عزا بر سر و صورتشان می زنند. این مراسم یازدهم محرم آغاز می شود و تا هفت روز بعد از واقعه کربلا حتی ادامه دارد. درست همان روزهایی که هیات ها خالی می شوند و عزاداری های پر شور پایان می یابد، بعد از مردان و دسته های بزرگ، حالا نوبت زنان است که عزاداری امام حسین را ادامه دهند. البته این مراسم به جز در آستان اشرفیه در شهرهای دیگر ایران نیز انجام می شود.

روز ششم محرم که برسد، در شهر تاریخی ماسوله، ریش سفیدان هیات های چهار محله ماسوله، علم های محله ها را با پارچه های سبز رنگ و متبرک و همین طور نمادهایی عاشورای می پوشانند، به نوبت جمع آوری کرده و بە بقعه عون ابن علی (ع) در روستا می برند. دسته ها هم با سینه زنی، روضه و نوحه خوانی بە نوبت و اولویت در آنجا جمع شده، عزاداری می کنند و در آخر، علم خود را دریافت کرده و به محله خود باز گردانند.

آیین سنتی شمع گردانی، مراسمی هزارساله است که در عصر عاشورا نه تنها در اردبیل، بلکه در بسیاری از شهرها و روستاهای نزدیک هم برپاست. عزاداران و کسانی که نذرشان سوگواری برای امام حسین است و بردن آوازه عشق این امام از محله و مسجدی به محله و مسجد دیگر، شمع های روشن شده را از یک مسجد به مسجدی دیگر می برند، تا چهل و یک مسجد و یا خانه را که روضه سید الشهدا در آن برپاست پشت سر بگذارند، تا شاید آبرویی جمع کنند از این مجلسِ عزاداری و بتوانند جاجت خودشان را در این روز از خداوند بخواهند. در این میان هم افرادی که نذر غذا و یا شربت داشته اند، با دیدن افرادی که شمع های حاجت را با دلی شکسته حمل می کنند، پیش ما آیند و معمولا نذری خودشان را به شمع گردان ها هدیه می دهند.

منبع: همگردی