ایران و دکترین جدید دریایی روسیه

عفیفه عابدی*: این پاسخ ولادیمیر پوتین رئیس جمهوری روسیه  «روسیه تنها دو متحد دارد ارتش و نیروی دریایی» به سوالهای مکرری بود که در مصاحبه تلوزیونی وی در آوریل گذشته انجام شد. او این سخن را با ارجاع به در پاسخ به یک روس گفت که از او پرسیده بود  ، سیاست خارجی الکساندر سوم امپراتور قرن نوزدهم روسیه ،٢٠١٠ مصوب سال ، آیا ایران متحد روسیه است. اکنون پوتین پیش از موعد انقضای دکترین دریایی روسیه از تدوین دکترین دریایی جدید برای این کشور خبر داده است که راهبردهای روسیه در آب های جهان تا  را تبیین می٢٠٣٠سال  کند.  

نیز بازنویسی سندی ٢٠١٠ منتشر شد. دکترین سال ٢٠١٠ این دکترین، اصلاحییۀ متنی است که در سال  را تعیین ٢٠٢٠ راهبردهای دریایی روسیه تا سال ، نگاشته شده بود. هر دو سند قبلی ٢٠٠١بود که سال کرده بودند اما سند اخیر قبل از اینکه اعتبار اسناد قبلی منقضی شود، به بازنگری سیاست های دریایی روسیه پرداخته و راهبردهای جدید برای افزایش قدرت دریایی روسیه تعیین میکند.

موضوع مهم این دکترین برای ایران، علاوه بر انگیزه ها و اهداف مسکو از تدوین دکترین جدید دریایی، تاثیرگذاری بر فعالیتهای روسیه در مناطق پیرامون ایران و پیامدهای سیاسی- اقتصادی و نظامی آن است.  

چهار زمینه کاربردی سیاست دریایی، نظامی دریای، حمل و ، به روز شدن دکترین دریایی فدراسیون روسیه مبتنی بر رویکرد امنیتی  ، نقل دریایی و علوم دریایی را شامل میشود اما اصل و اساس سند  به روز شده مسکو به دریاها است. بر اساس دکترین جدید، نیروی دریایی روسیه، قدرت بالقوه دریایی این کشور را تشکیل میدهد و در راستای سیاستهای ملی، منطقهای و بینالمللی بر بسط و تقویت ناوگانهای شمال،  اقیانوس آرام، بالتیک و دریای سیاه و ناوگان خزر  تاکید میشود. 

کاربرد سیاست دریایی بدون تغییر است، اما تغییر ، اگرچه در این دکترین ،به گفته مقامات روس قابل توجهی، به ویژه در زمینه گسترش مناطق هدف و نحوه کاربرد آن رخ داده است. تفاوتهای سند جدید با اسناد گذشته را چنین میتوان برشمرد:  

１) اشاره ١» آنتراکتیک «   گسترش مناطق مورد هدف: در سند جدید، در موارد متعددی به موضوع سرزمینی قطبی است که در واقع در اطراف قطب جنوب قرار گرفته است .در ، شده است. آنتراکتیک همین حال در این دکترین، بر اقیانوس اطلس، اقیانوس آرام،  اقیانوس هند و دریای خزر  نیز توجه  ٢ خاصی مبذول شده است. ２)  تاکید بر کنترل منابع و بهره برداری از آنها: دکترین دریایی قبلی روسیه نیز تمامی وجوه فلات و بستردریاها، سطح و فضای ماوراء جو را شامل میشد و منافع روسیه در تمام زمینههای منابع طبیعی زنده و غیرزنده، مدیریت آب و باد، به ویژه تولید برق، ایجاد و استفاده از جزایر مصنوعی،  بر منابع معدنی و انرژی تأکید ، اکتشاف، تحقیقات و توسعه را تعریف میکرد اما در سند اخیر فراوانی شده است و توصیه شده تا کنترل تحقیق، اکتشاف و نظارت بر این منابع صرفاً در اختیار حکومت روسیه قرار داشته باشد. ３) ، تبیین تهدید دریایی غرب: نکته حائز اهمیت این است که در دکترین قبلی روسیه در دریاها نامی از ناتو، آمریکا و حتی چین برده نشده بود، اما اکنون یکی از محورهای دکترین جدید تاکید بر سیاستهای رقبا، و لزوم همکاری با چین است. در این دکترین بر اهمیت روابط ٣تهدید ناتو دوستانه میان روسیه و چین و همکاریهای دو کشور در اقیانوس آرام اشاره شده است. دکترین جدید دریایی روسیه خواستار همکاری نزدیک با چین در منطقه اقیانوس آرام و هند در اقیانوس  هند شده است.４)  نوسازی با تاکید بر قابلیت نظامی دریایی: یک بخش جدید در  دکترین دریایی، تضمین حضور نظامی دائمی روسیه در مناطق تعیین شده است که مستلزم اهتمام به نوسازی تجهیزات دریایی  بر کشتی ، نظامی روسیه است  .در سند قبلی نیز سازی نظامی و غیرنظامی به عنوان یکی از وظایف  اصلی کشور تاکید شده بود اما در سند جدید، بر ساخت ناوچه، رزمناو، شناورهای بزرگ آبخاکی و زیردریایی های استراتژیکی و چندمنظورۀ نسل چهارم و پنجم از جمله اصول دکترین جدید دریایی روسیه برشمرده شده است بر این اساس پیش بینی میشود یکی از اهداف خاص دکترین دریایی روسیه، حفظ برتری جهانی  این کشور در ساخت زیردریایی از جمله زیردریایهای اتمی است .مرز طولانی دریایی روسیه در   نیاز به ناوگان جدید ، قطب شمال و افزایش اهمیت اقتصادی و ژئواستراتژیکی مسیر دریای شمال یخ شکن ها را برای مسکو مطرح ساخته است . 

سلطه دریایی آنها به شمار می ، یکی از شاخصههای قدرت کشورها ، به هر حال از دیرباز رفته است .پیشرفت تکنولوژی در زمینههای مختلف نه تنها از اهمیت قدرت دریایی نکاسته، بلکه اهمیت آن را افزایش داده است .به همین سبب کشورهای مدعی قدرت منطقهای و جهانی، تمرکز زیادی بر ایجاد پایگاههای دریایی و نوآوری در تجهیزات دریایی به ویژه ناوها و زیردریاییها دارند .به عبارت دیگر رقابت بین المللی چه به لحاظ سیاسی، نظامی و اقتصادی را میتوان اصلی ترین انگیزه اصلاح دکترین دریایی روسیه برشمرد. روسیه از نظر تمامی وجوه، وارث اتحادجماهیر شوروی به شمار میرود، حتی از لحاظ پرستیژ و احساس رقابت با غرب. یادآوری می شود نیروی دریایی شوروی نقش کلیدی در پیمان ورشو در مقابله با پیمان ناتو بازی می کرد . 

در حالی تاکید دارد که پیشتر نیروی ، جهت٦ شایان توجه است که روسیه بر افزایش قابلیت دریایی خود در دریایی شوروی به چهار ناوگان بزرگ تقسیم می شد :ناوگان شمالی، ناوگان اقیانوس آرام، ناوگان دریای سیاه و ناوگان بالتیک .همچنین پایگاه دریایی لنینگراد تحت فرماندهی جداگانه ای قرار داشت. در همین حال دو ناوگان کوچک در دریای خزر و دریای مدیترانه ایجاد شده بود .بخش بزرگی از نیروی دریایی شوروی پس از    تبدیل به نیروی دریایی روسیه شده است. ١۹۹١ فروپاشی اتحاد شوروی در سال علاوه بر این، موقعیت جغرافیایی روسیه نیز مزید بر علت است که این کشور توجه ویژه به دریاها داشته باشد. یکی از پیامدهای بحران اوکراین، اشغال شبه جزیره کریمه و الحاق آن به روسیه طی فرایند همه پرسی در منطقه بود. در اختیار گرفتن کریمه برای روسیه به منزله تسلط کامل برای دریای سیاه است اما از سوی ١۷  حائز توجه است روسیه با ،دیگر کیلومتر مربع وسعت، پهناورترین کشور جهان است .روسیه ٬٠۷5٬4٠٠ علاوه بر دریای سیاه، با اقیانوس آرام شمالی و اقیانوس منجمد شمالی و نیز با دریای خزر و دریای بالتیک   کشور آسیایی و اروپایی، با این کشور ضمن داشتن مرز زمینی با ، مرز آبی دارد؛ به عبارت دیگر . دریای ژاپن، دریای خزر، دریای سیاه و دریای بالتیک ارتباط دریایی دارد ،٦ کشورهای پیرامون دریای برینگ این موقعیت به دنبال منافع و فرصتهایی که برای آن ایجاد میکند، چالشهایی نیز به همراه می آورد . 

این تهدید برای روسیه با توجه به سرعت رو به رشد پیشرفت تکنولوژی دریایی رقبایی چون آمریکا بسیار جدی است. ضمن اینکه روسیه در حالی از مدرنیزه شدن سیاست دریایی ملی خود خبر می دهد که در ماه  مارس گذشته، آمریکا از استراتژی جدید نظامی دریایی خود رونمایی کرد و  در ماه مه نیز  نسخه جدید دریایی است در بخش شمالی اقیانوس آرام. شبه جزیره آلاسکا و جزایر آلوتی این دریا را از خلیج آلاسکا Bering Sea رینگِ دریای بـ جدا کرده اند. دریای برینگ دو میلیون کیلومتر مربع مساحت دارد. 

چین در مورد استراتژی و توسعه ناوگان اقیانوس منتشر شد. آمریکا در استراتژی دریایی » کتاب سفید « جدید خود، بر لزوم دسترسی به دامنه وسیعی از دریا، تا اقیانوس آرام و آسیا و تقویت نیروی دریایی آمریکا به نیروی شکست  و در مقابل چین نیز در دکترین دریایی جدید خود، ۷ ناپذیر در دریاها تاکید میکند به نظر میرسد احساس ،  در مجموع 8. خواستار گسترش حضور دریایی تا سواحل دور و دفاع دریایی میشود می٢٠١٠ تهدید و رقابت انگیزههای اصلی مسکو در جهت به روزرسانی دکترین دریایی مصوب  باشد .  

روس ها در حالی از تدوین دکترین دریایی جدید روسیه خبر می دهند که در دو سال اخیر به شدت بر  ٢٠١5  میلادی  تا ماه مارس سال ٢٠١4 تحرکات دریایی خود افزودهاند. شواهد نشان میدهد از ژانویه  سال  درصد افزایش یافته 5٠  میلادی  به میزان ٢٠١٣  فعالیت زیردریاییهای روسی در مقایسه با سال ،میلادی است. در همین حال بر اساس اعلام قبلی روسیه، در سال جاری باید یک پایگاه نظامی در قطب شمال اخیرا نیز روسیه خواستار شناسایی منافع خود در قطب شمال در شورای امنیت سازمان ملل ۹افتتاح شود. شده است.  

بر این اساس و با توجه به تاکید روسیه به حضور فعال نظامی در آبهای جهانی باید منتظر فعل و انفعالات کما اینکه مانور دریایی آمریکا و ژاپن ، با مانور  ١٠ جدید بین روسیه و قدرت های غربی و متحدان آن بود. ١١ روسیه و چین در آبهای ژاپن پاسخ داده شد.

چنانچه ابراز تمایل روسیه به نزدیکی با یونان و دسترسی به سواحل این کشور، انگیزه اتحادیه اروپا را برای کمک به بحران یونان و 10 حفظ این کشور در اتحادیه یورو افزایش داد و حتی کار به بخشودگی بخش قابل توجهی از بدهیهای یونان کشید.

امتیازهایی که افزایش دامنه فعالیت دریایی روسیه برای این کشور خواهد داشت: 

１) دور کردن تهدید جنگ از مرزهای روسیه  ２) امکان دیدبانی تحرکات دریایی رقبا و آمادگی فعال و همیشگی در برابر تهدیدها، به عبارت دیگر   ، خروج از وضعیت دفاعی به تهاجمی فعال ３)  افزایش قدرت چانه زنی سیاسی با سایر قدرت های بین المللی  ４) افزایش امکان مشارکت در ماموریت های بین المللی؛ شرکت در فعالیت های بین المللی حفظ صلح از جمله تحت نظارت سازمان ملل متحد ５) بازدارندگی دریایی اتمی و غیراتمی ６) تامین امنیت فعالیت اقتصادی فدراسیون روسیه در اقیانوس های جهانی و افزایش تجارت جهانی ７) استفاده جامع از نیروی نظامی و دریایی در هنگام بروز تهدید ８) نزدیک شدن به مواضع دشمن و افزایش برد برای آسیب زدن به کانون تهدید ９) افزایش امکان به کارگیری اقدامات نامتقارن و غیر مستقیم علیه رقبا   ) مبارزه با دزدان دریایی، تامین امنیت کشتیرانی １０) توسعه و نوسازی صنعت نظامی-دریایی روسیه و احتمالا درآمدزایی در این زمینه. 

علاوه بر اینکه روسیه به موجب تلاش در چهارچوب دکترین دریایی جدید خود میتواند در دریاها نقش  موضوعات مهم تر برای ما در سه حوزه قابل تعریف است؛ ، متوازنکننده با قدرتهای بزرگ را ایفا کند

رویکرد مسکو به اقیانوس هند، خلیج فارس و عمان 

نوع سیاست دریایی که روسیه در دریای خزر دنبال میکند

و همچنین چشمانداز حضور روسیه در مدیترانه که مجموع این سه حوزه از این ابعاد که آیا روسیه به دنبال حضور دایم در این آبها و تعریف خود به عنوان پلیس دریایی در این مناطق است و یا تنها بخشی از نیروهای استراتژیک خود به این دریاها را منتقل می کند تا قدرت نظامی خود را افزایش دهد، برای ما قابل توجه و بررسی است که احتمالا توام با چالشها و فرصتهای خواهد بود.  

اقیانوس هند و خلیج فارس  

رئیس جمهوری روسیه روشن است که همچنان زمامداران روسیه، به وصایای ،از اظهارات ولادیمیر پوتین امپراتوران گذشته خود برای افزایش قدرت دریایی و تبدیل شدن به قدرت جهانی التزام دارند. گفتنی است یکی از اصول دکترین دریایی جدید روسیه مبتنی بر حضور نظامی و اقتصادی دریایی و بهره برداری از آبهای اقیانوس هند است. بنابراین میتوان گفت؛ برای مسکو، داشتن پایگاه در خلیج فارس و یا دریای  نقش آفرینی روسیه در اقیانوس هند و حتی قطب جنوب را هموار میکند. ،عمان در این راستا ظاهرا روسها در حال تدوین راهبردهایی برای یافتن پایگاهی در خلیج فارس هستند. چنانچه ولادیمیر کوژین، دستیار ولادیمیر پوتین رئیس جمهور روسیه در امور همکاری های نظامی-فنی به تمایل روسها برای رسیدن به یک توافق با ایران در زمینه همکاریهای دریایی در خلیج فارس، انجام مانورهای  ١٢ مشترک دریایی اشاره داشت.

در همین حال با تمام موانعی که در روابط نظامی روسیه و کشورهای عربی حاشیه جنوبی خلیج فارس وجود دارد، هیچ بعید نیست با توجه به آغاز دوران جدید در روابط روسیه و عربستان، مسکو نیم نگاهی نیز به توافق احتمالی دریایی با این کشورها داشته باشد. حداقل عربستان تاکنون در زمینه امکان بسط روابط تجاری نظامی با روسیه چراغ سبزهایی نشان داده است. قابل ذکر است که به دنبال افزایش مناسبات مسکوریاض، دریادار ابراهیم نصیر فرمانده دوم ناوگان دریایی عربستان سعودی در بازدید از نمایشگاه تکنولوژی کوژین در جلسه معاونت سیاست خارجی مرکز تحقیقات استراتژیک نظامی در سن پترزبورگ روسیه، عنوان داشت که افسران عربستان علاقه زیادی به کشتیهای جنگی روسی  ١٣دارند. 

نیز بر ٢٠١٠ در همین حال شایان توجه است که یکی از برنامههایی که در دکترین دریایی روسیه مصوب آن تاکید شده، استفاده از توافق های دوجانبه و چندجانبه برای بسط اهداف دریایی روسیه است. به عبارت دیگر همین که روسیه بتواند با کشورهای منطقه از جنوب خلیج فارس تا شاخ آفریقا توافقاتی برای روابط تجاری نظامی کسب کند، این موضوع میتواند مسکو را به اهداف دریایی خود در منطقه  نزدیکتر کند. در واقع هدف روسیه از معاملات انرژی و تسلیحاتی صرفا به دست آوردن پول نیست، بلکه مسکو از این رهگذر اهداف سیاسی-نظامی منطقه ای و بین المللی بلندمدت را نیز دنبال میکند. 

یک راهبرد دیگر روسیه در این زمینه همکاری با قدرتهای منطقهای و بینالمللی چون چین است. در سند  ١4 اخیر دکترین دریایی روسیه نیز تاکید موکد بر همکاری روسیه با چین در اقیانوس هند و پاسفیک است. گفتنی است که یکی از گزینههای انتخابی روسیه در اقیانوس هند، می تواند پاکستان باشد. تعبیر و تفسیرها  ٦٠٠ درباره معامله تسلیحاتی اخیر مسکو و اسلام آباد و همچنین ابراز تمایل مسکو به احداث خط لوله  این است که افزایش مناسبات دو کشور شرایط را برای دسترسی ناوگان دریایی ، کیلومتری در پاکستان نیز روسیه به اقیانوس هند و دریای عرب فراهمتر میکند. اما با توجه به نفوذ پکن در اسلام آباد، بدون رضایت چین، احتمال توفیق روسیه بسیار ناچیز خواهد بود. به نظر میرسد این نکته دور از نظر روسها نیست. بر اساس برخی گزارشها سه کشور روسیه، چین و پاکستان درباره یک مانور دریایی مشترک در بهار سال  ١5 آینده توافق کردهاند.

طبیعتا روسیه به دلیل همجواری جغرافیایی تاکید ویژهای بر دریای خزر دارد و این دریا را قبل از سیاستدریایی خود در آبهای دور، حیاط خلوت خود میداند. بر این اساس در دکترین جدید دریایی روسیه نیز  .اثبات ١ تاکید ویژه بر دریای خزر شده است. سه موضوع اساسی برای روسیه در دریای خزر مهم است؛  .عدم حضور نظامی، سیاسی، اقتصادی غرب به واسطه توافق با سایر ٢ نقش تعیینکننده خود در خزر  . تعیین رژیم حقوقی دریا مطابق با منافع سیاسی، اقتصادی و نظامی روسیه٣همسایگان خزر در همین راستا روسیه برای تضمین و ارتقای موقعیت خود در دریای خزر، جدیدترین تولیدات نظامیدریایی خود را در دریای خزر مستقر و مورد آزمایش قرار میدهد. اما نکته مهمتر دیگر این است که روسیه با توافق های دو جانبه با سایر همسایگان خزر توانسته قدرت مانور ناوگان دریایی خود را افزایش دهد. در  1٦ . جدیدترین مانور ، کشتیهای جنگی روسیه در دریای خزر توانستند تمام طول دریا را طی کنند در این بین موضوع مهم برای ما این است که ناکام ماندن رژیم حقوقی دریای خزر، موجب افزایش منطق قدرت میان کشورهای حاشیه خزر شده است. از این رو تبدیل روسیه به هژمون در این دریا، میتواند موجب تضعیف موقعیت ما در دریای خزر باشد.  

با تثبیت موقعیت روسیه در شبه جزیره کریمه و در نتیجه دریای سیاه، توجه روسیه به پیشروی در دریای  ناو ١٠ تاکنون بطور مداوم، ٢٠١٢ مدیترانه افزایش یافته است. منابع روس گزارش میدهند روسیه از سال در دریای مدیترانه دارد که از سوی ناوگانهای روسیه در دریای سیاه، بالتیک و ناوگان شمال  حمایت می کنند.  برخی تحلیلگران نیز مانور مشترک روسیه و چین در ماه مه گذشته در دریای مدیترانه را به نگاه 17 شوند. ١8ژئواستراتژیک مسکو به این دریا نسبت می دهند. چرا که دریای مدیترانه در همسایگی ناتو قرار دارد.  

روسیه برای اهداف دریایی خود در مدیترانه به دنبال گسترش روابط دوجانبه و چندجانبه با کشورهای حاشیه دریای مدیترانه است. مسکو با توجه به روابط خوبی که با همسایگان دریای مدیترانه چون ایتالیا و  لبنان، تا دولت حماس در غزه و از سوی دیگر رژیم صهیونیستی دارد، در این منطقه از چالش ،یونان، قبرس کمتری برخوردار است. ناوهای روسی در دریای مدیترانه علاوه بر پایگاه طرطوس در سوریه، یک پایگاه دریایی در سواحل قبرس را نیز از آن خود کردهاند.  

درباره تلاشهای اخیر روسیه نیز قابل ذکر است که در ماههای گذشته همزمان با تشدید بحران اقتصادی یونان، روسها قرارداد گازی جدیدی با این کشور مطرح کردند. اجرای این توافق حتی با وجود توافق آتن و بروکسل درباره برنامه ریاضت اقتصادی، میتواند تضمینی برای حضور ناوگان دریایی روسیه در سواحل این  روسیه در این زمینه با قبرس نیز به توفیقاتی دست یافته است و قبرس به موجب قراردادی ١۹جزیره باشد.  درصد ، ٢.5 درصد به 4.5 میلیارد دلاری روسیه از ٢.8که فوریه گذشته امضا شد، در قبال کاهش بهره وام بر اساس برخی گزارشها روسیه ٢٠ به کشتی های روسی اجازه می دهد از سواحل این جزیره استفاده کنند.  ٢١مذاکرات با قبرس درباره تاسیس پایگاه هوایی را هم آغاز کرده است. 

در همین حال مسکو درصدد است روابط قدیمی خود با کشورهای شمال آفریقا را که به دریای مدیترانه راه دارند، با تبدیل به مثلث روسیه، عربستان با این کشورها جان تازه ای ببخشد. گفتنی است از زمانی که عبدالفتاح سیسی در مصر به قدرت رسیده، سفرهای متقابل هیات های عالیرتبه دو کشور افزایش یافته و  میلیارد دلار امضا شده است. روسیه و ٣.5 قراردادهای تسلیحاتی بزرگی بین روسیه و مصر به ارزش حدودا  نیز اولین مانور دریایی مشترک در دریای مدیترانه را با حضور ولادیمیر پوتین در ٢٠١4مصر در آگوست، سومین سفر وی در دو سال گذشته ٢٠١5 سفر سیسی به مسکو در اواخر آگوست ٢٢قاهره برگزار کردند. به روسیه است که به روند افزایش مناسبات دو کشور و نزدیکی مواضع قاهره و مسکو در موضوعات منطقه  ٢٣ صورت میبخشد. 

روسیه به همین نسبت به دنبال نزدیکی با مراکش و الجزایر در تنگه جبل طارق و آستانه دریای مدیترانه پس از این تنگه است. به نظر میرسد مسکو با توجه به روابط گسترده تسلیحاتی با لیبی نیز بتواند با دولت آینده این کشور توافقاتی کسب کند (یا حداقل در این زمینه، بتواند از رابطه با ریاض و متحدانش، با توجه به نفوذ اعراب استفاده کند). 

１. افزایش تحرکات و تقویت توان دریایی روسیه در آبهای بین المللی با توجه به نقشی که در توازنسازی با قدرتهای غربی ایفا میکند، امری چالشزا برای جمهوری اسلامی ایران تلقی نمیشود اما گسترش قدرت مانور روسیه در حوزه آبهای همجوار ایران (خلیج فارس و دریای خزر) چنانچه با محوریت و هماهنگی با ایران نباشد، میتواند در آینده چالشهایی برای ما ایجاد کند.

２.  ایران به دلیل موقعیت ژئوپلتیک خود، و برخورداری از سواحل وسیع در دریای عمان و خلیج فارس همواره یکی از کانونهای توجه در سیاست دریایی روسیه بوده است. به همین دلیل در رایزنیهای اخیر نیز پیشنهادهایی درباره همکاریهای دریایی با ایران از جمله حضور در سواحل جنوبی ایران، مانور مشترک دریایی و همچنین معامله درباره تجهیزات دریایی ارائه دادهاند. همکاری دریایی-نظامی ایران با روسیه در خلیج فارس، به شرط آنکه امتیاز تعیین کنندهای به روس-ها داده نشود، چنانچه قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران تاکید دارد، میتواند در توازن قدرت به نفع ایران در خلیج فارس موثر باشد. 

３. با توجه به همسایگی ایران و روسیه در دریای خزر، تقویت توان نظامی روسیه در این دریا، میتواند در روندی که رژیم حقوقی دریای خزر را تعیین میکند، موثر باشد. این تاثیر با توجه به افزایش ادعاهای روسیه در این دریا و تلاشی که روسیه در سالهای گذشته برای نزدیک کردن سایر همسایگان خزر در این رابطه به خود داشته، برای ایران چالشهایی به همراه خواهد داشت.  

*کارشناس بین الملل و دبیر بین الملل روزنامه اعتماد