حکایت نخستین جعل اسکناس در ایران

ورود اسکناس جعلی به اقتصاد نه تنها از بعد اعتماد عمومی که به لحاظ اقتصادی نیز تبعات منفی‌ای به همراه دارد؛ اسکناسی که در خود ارزش ذاتی نداشته و متکی به منابع طلا و سایر فلزات گرانبهای در اختیار دولت‌هاست. نگاهی تاریخی به مساله جعل اسکناس در ایران، نشان می‌دهد که این اتفاق نخستین بار حدود 102 سال قبل در کشور رخ داد.

نخستین اسکناس بانکی ایران در سال 1269 هجری شمسی به وسیله انگلیسی‌ها چاپ شد و حق نشر انحصاری اسکناس به وسیله این بانک در سال 1309 به پایان رسید. در آن زمان روی قطعات یک تا پنج تومانی امضای رئیس بانک به صورت چاپی درج شده بود ولی قطعات 10 تومانی بیشتر در هنگام صدور، امضاء و به مشتری داده می‌شد تا اصالت آنها تایید شود.

آنطور که مراجع رسمی روایت می‌کنند، نخستین جعل اسکناس در سال 1292 هجری شمسی توسط فردی به نام میرزا آقاخان صورت گرفت اما او هنگام جعل اسکناس دو تومانی در مشهد به جای درج عبارت «قابل پرداخت در مشهد فقط» از عبارت «قابل پرداخت فقط در مشهد» استفاده کرده بود که جابجایی این کلمه او را در انجام مقصودش ناکام گذاشت.

همزمان با ورود نخستین اسکناس‌ها به ایران، بانک شاهی شعباتی در مشهد، تهران، اصفهان، تبریز و شیراز داشت که اقدام به انتشار این نوع پول می‌کرد. بنابراین هر بانک با توجه به منطقه فعالیت خود اسکناس منتشر می‌کرد و این اسکناس‌ها صرفا در منطقه تحت پوشش این بانک قابل استفاده بود.

اشتباه میرزا آقاخان در جابجایی کلمه «فقط» در جمله درج‌شده روی اسکناسی که قرار بود تحت پوشش بانک شاهی شعبه مشهد در بازار داد و ستد شود، موجب شد اقدام او در جعل اسکناس ناکام بماند.

این روایتی از نخستین جعل اسکناس در اقتصاد ایران است اما هیچگاه آخرین مرتبه نبود. طی سال‌های متمادی گاهی این اتفاق در سطحی وسیع یا محدود رخ داده که عمدتا به ناآرامی و بی‌اعتمادی در اقتصاد منتهی شده است.