سرانجام رقابت پر فراز و نشیب ایران و عربستان چه خواهد شد؟

گروه بین الملل، با کاهش وابستگی اقتصاد جهان به نفت عربستان انتقادات بیشتری از عربستان در واشنگتن به عمل خواهد آمد. در حقیقت می‌توان دوره‌ای را پیش‌بینی کرد که در آن آمریکا بار دیگر اتحاد خود را با ایران از سر خواهد گرفت و از روابط خود با عربستان خواهد کاست.

به گزارش بولتن نیوز، اندیشکده آمریکایی انجمن سیاست خارجی در گفت‌و‌گویی با کریم سجادپور از اعضای ارشد اندیشکده کارنگی به بررسی روابط ایران و عربستان پرداخت. سجادپور معتقد است نزاع‌های منطقه‌ای بر خصومت و بی‌اعتمادی میان ایران و عربستان سعودی افزوده‌اند و این امر به نوبه خود باعث وخیم‌تر شدن چالش‌های منطقه‌ای شده است.

 ■ رقابت میان عربستان و ایران■

- به نظر شما در حال حاضر کدامیک از عوامل کلیدی باعث شکل‌گیری رقابت عربستان و ایران شده‌اند؟

رقابت میان عربستان و ایران یک رقابت فرقه‌ای (سنی در برابر شیعه)، قومی (عرب در برابر فارس)، ایدئولوژیکی (متحدان آمریکا در برابر مخالفان آمریکا)، و ژئوپلیتیکی است. هر یک از این دو کشور خود را به طور طبیعی نه تنها رهبر خاورمیانه بلکه رهبر کل جهان اسلام می‌داند. ایران و عربستان ـ همانند فرانسه و آلمان در اروپا یا برزیل و آرژانتین در آمریکای لاتین ـ مقدر گردیده که رقیب هم باشند، اما این بدان معنا نیست که این دو مجبورند دشمن یکدیگر نیز باشند. مشکلی که در حال حاضر وجود دارد این است که این دو کشور در دو سوی مخالف چندین نزاع خونین در خاورمیانه از جمله نزاع‌های جاری در سوریه، عراق، یمن، لبنان، بحرین، و سرزمین‌های فلسطینی قرار گرفته‌اند. این یک چرخه معیوب است: نزاع‌های منطقه‌ای بر خصومت و بی‌اعتمادی میان ایران و عربستان می‌افزایند و این امر به نوبه خود باعث وخیم‌تر شدن نزاع‌ها در منطقه می‌شود.

 ■ داعش متشکل از بازماندگان القاعده و ارتش بعث صدام حسین■

- از زمان ظهور دولت اسلامی عراق و شام (داعش) و پیشروی‌های خونین این گروه در عراق و سوریه مقالات بشماری منتشر گردیده‌اند و در آن‌ها بازیگران گوناگون منطقه‌ای به خاطر شکل‌گیری این گروه افراط‌گرای سنی مقصر شناخته شده‌اند. شما نقش ایران و عربستان را در ظهور داعش چگونه می‌بینید؟

ظهور داعش این ضرب‌المثل قدیمی را به ذهن می‌آورد که موفقیت چندین پدر دارد اما شکست یتیم است. هیچکس دوست ندارد تقصیر شکل‌گیری داعش را به گردن بگیرد اما بسیاری در این زمینه مقصرند: داعش متشکل از بازماندگان القاعده و ارتش بعث صدام حسین است که سابقاً دشمن یکدیگر بودند اما در پی تجاوز آمریکا به عراق و سوءمدیریت‌ها در عراق در کنار یکدیگر قرار گرفتند. داعش همچنین محصول جانبی سرکوب‌های تحت حمایت ایران و ایدئولوژی وهابی عربستان است. قساوت و سبعیت متحدان ایران ـ به ویژه حکومت علوی اسد در سوریه و دولت شیعه مالکی در عراق ـ به محرومیت اعراب سنی از حقوقشان دامن زده و به یک ابزار مهم عضوگیری برای گروه‌های جهادی نظیر داعش تبدیل گردیده است. در ضمن، به همان اندازه که ایدئولوژی مذهبی باعث تهییج اعضای داعش می‌شود ـ که البته همیشه هم اینگونه نیست ـ به همان اندازه نیز جهان‌بینی خشک‌اندیشانه و متعصبانه این گروه از اسلام وهابی نشأت گرفته است.

■ نقش ایران در جنگ علیه داعش■

ایران در جنگ علیه داعش هم نقش مثبت را ایفا می‌کند و هم نقش منفی، اما تنها سنی‌ها خودشان هستند که قادرند داعش را به طور کامل از میان بردارند. شبه‌نظامیان شیعه تحت حمایت ایران که در عراق و سوریه حضور دارند شاید بتوانند در زمینه کشتن افراط‌گرایان سنی مؤثر عمل کنند، اما با این کار همزمان بر آتش افراط‌گرایی سنی نیز دامن می‌زنند. با این حال، در حال حاضر من فکر می‌کنم بسیاری از اعراب سنی در سوریه و عراق بیش از آنکه مخالف داعش باشند مخالف ایران و عوامل شیعه این کشور هستند.

■ ایران و عربستان مستقیماً علیه داعش با یکدیگر همکاری نمی‌کنند■

- به نظر می‌رسد هنگامی که گروه داعش دیگر شورشیان را هدف قرار می‌دهد ایران چشمان خود را بر روی اقدامات این گروه می‌بندد. در ضمن، اعضای جامعه سنی (از جمله روحانیون) با داعش همدردی می‌کنند ـ هرچند این موضع رسمی دولت عربستان نیست. فکر می‌کنید رهبران ارشد دو کشور بتوانند طرحی علیه داعش تهیه کنند یا اینکه رقابت میان آن‌ها همچنان ادامه یافته و به داعش امکان خواهد داد تا نفسی تازه کند؟

احتمال آن نمی‌رود که ایران و عربستان مستقیماً علیه داعش با یکدیگر همکاری کنند، زیرا دیدگاه آن‌ها درباره چگونگی شکل‌گیری داعش کاملاً متفاوت از هم است. از نظر ریاض ظهور داعش در نتیجه سرکوب سنی‌ها در سوریه و عراق به دست ایران و عوامل شیعه این کشور بوده است. از نظر تهران اما داعش در نتیجه حمایت‌های مالی و ایدئولوژیکی کشورهای عرب خلیج فارس، یعنی عربستان سعودی، شکل گرفته است. خانواده سلطنتی عربستان در وضعیت دشواری قرار دارد، زیرا گسترش داعش و ایدئولوژی افراط‌گرایانه این گروه را خطر بزرگی برای خود می‌داند؛ با این وجود، پیوستن نیروهای این کشور به ایران شیعه در نبرد با برادران سنی آن‌ها با تبعات منفی در داخل عربستان همراه خواهد بود.

■ داعش در داخل ایران از اهمیت حساس سیاسی برخوردار نیست■

موضوع داعش یک مسئله حساس سیاسی در داخل ایران انگاشته نمی‌شود، اما من مطمئن نیستم که دولت ایران یا حکومت عربستان از انگیزه لازم جهت نابودی کامل داعش برخوردار باشند. باید به خاطر داشت که در آغاز قیام سوریه در بهار سال ۲۰۱۱ راهبرد آشکار اسد سرکوب مخالفان میانه‌رو و نرمش در برابر مخالفان اسلام‌گرای افراطی بود تا بدین ترتیب به مردم سوریه، آمریکا، و دنیای خارج اینگونه نشان داده شود که سوریه یا جای اسد است یا جای القاعده. راهبرد اسد مؤثر بوده است، زیرا شمار فزاینده‌ای از متفکران برجسته سیاست خارجی در آمریکا استدلال کرده‌اند که «اسد هر چقدر هم بد باشد اما گزینه جایگزین وی از او هم بدتر است.» هنگامی که اعضای داعش به مردم تجاوز می‌کنند، آن‌ها را غارت می‌کنند یا زنده زنده می‌سوزانند این امر باعث می‌شود تا اسد، حزب‌الله، و ایران در مقایسه با داعش خوب جلوه کنند. خلاصه کلام اینکه به نظر من دولت ایران مایل است تا با داعش بجنگد اما نمی‌خواهد که این گروه به طور کامل ریشه‌کن شود، حال آنکه دولت عربستان دوست دارد داعش ریشه‌کن شود اما خواهان نبرد با این گروه نیست.

■ ناامیدی عربستان از ایران همانند ناامیدی بسیاری از کشورها از جمله آمریکاست■

- پادشاه جدید عربستان نسبت به تداوم سیاست‌های سلف خود شاه عبدالله فقید ابراز تمایل کرده است. این امر در ارتباط با روابط میان عربستان و ایران چه معنایی دارد؟ اگر شاه سلمان تصمیم بگیرد جنگ نیابتی با ایران را شدت بخشد این موضوع باعث شگفتی شما نخواهد شد؟

رقابت میان عربستان و ایران به اشخاص مربوط نمی‌شود و در واقع در اختلافات مذهبی، قومی، ایدئولوژیکی، و مذهبی عمیقاً ریشه دارد. با توجه به آنکه شاه سلمان ۷۹ سال سن دارد و مقامات کلیدی در حوزه امنیت ملی نظیر شاهزاده محمد بن نایف معاون ولیعهد را نیز حفظ کرده است به همین خاطر به نظر نمی‌رسد تغییر محسوسی در دیدگاه‌ها یا سیاست عربستان در قبال ایران مشاهده گردد. ناامیدی عربستان از ایران نیز همانند ناامیدی بسیاری از کشورها از جمله آمریکاست. واقعیت آن است که قدرتمندترین مقامات ایران ـ یعنی آیت‌الله علی خامنه‌ای رهبر کشور و قاسم سلیمانی فرمانده نیروی قدس سپاه ـ قابل دسترس نیستند حال آنکه در دسترس‌ترین مقامات کشور (نظیر ظریف وزیر امور خارجه) قدرت چندانی ندارند.

■ یمن برای عربستان بیش از یک کابوس به همراه دارد■

- رهبران عربستان در یمن با چه گزینه‌هایی مواجه هستند؟ فکر می‌کنید ریاض در راستای حفظ منافع خود در برابر حوثی‌ها تا کجا مایل است پیش برود؟

یمن برای عربستان بیش از یک کابوس به همراه دارد، زیرا در این کشور از هم پاشیده و فاقد حاکمیت هم جهادی‌های افراط‌گرای سنی و هم حوثی‌های متحد ایران ظهور یافته‌اند. از آنجا که عربستان در یمن شریک و متحد کارآمدی ندارد در نتیجه ریاض به ظاهر تلاش کرده است تا برخلاف مداخله در بحرین در سال ۲۰۱۱ از هرگونه مداخله تمام‌عیار در یمن دوری کند و خود را از نزاع‌های جاری در این کشور دور نگاه دارد. در هیچ کجای دنیا نمی‌توان دید که اختلاف سطح درآمد در دو کشور همسایه بیش از اختلاف سطح درآمد میان عربستان و یمن باشد. درآمد سرانه در عربستان حدود ۵۴۰۰۰ دلار در سال است در حالی که در یمن این رقم کمتر از ۴۰۰۰ هزار دلار است. با اینکه وجود یک یمن باثبات و شکوفا به نفع عربستان است، اما سیاست‌های عربستان مبنی بر ممنوعیت ورود نیروی کار یمنی به داخل این کشور ـ علی‌رغم حضور میلیون‌ها کارگر اهل جنوب آسیا و فیلیپین ـ باعث وخامت وضعیت اقتصادی در یمن شده‌اند و این امر به نوبه خود تهدیدی برای منافع عربستان محسوب می‌شود. همانگونه که علی الشهابی نویسنده عربستانی هوشمندانه در کتاب جدید خود آورده است، «یمن به احتمال زیاد از هم فرو خواهد پاشید. با از بین رفتن نظم و قانون فرآیند تأمین خدمات اولیه نیز از بین خواهد رفت و فقر و استیصال گریبانگیر مردم یمن خواهد شد. در نتیجه، میلیون‌ها پناه‌جوی یمنی به داخل عربستان سرازیر خواهند شد. هیچ چیز و هیچکس قادر نخواهد بود بر سر راه این پناه‌جویان مانع ایجاد کند. پیامدهای بالقوه ناگوار چنین وضعیتی واضح و آشکار است.»

■ نگاه منفی آیت‌الله علی خامنه‌ای نسبت به عربستان ■

- آیا مقام رهبری بر سر راه تلاش‌های روحانی و ظریف جهت نزدیکی به رهبران عربستان مانع ایجاد کرده است یا اینکه صرفاً تکاپوهای متفاوتی مشاهده می‌شوند؟

روحانی و ظریف همانند هاشمی رفسنجانی رئیس‌جمهور سابق و حامی خویش ظاهراً به اهمیت بهبود روابط میان ایران و عربستان در زمینه دستیابی به ثبات منطقه‌ای پی برده‌اند. با این حال، آیت‌الله علی خامنه‌ای نگاه بدبینانه‌تری نسبت به عربستان دارد، نگاهی که میراث آیت‌الله خمینی و جنگ با عراق است. در وصیتنامه [آیت‌الله] خمینی بیشترین عتاب و تندی نه نسبت به اسرائیل و آمریکا بلکه نسبت به عربستان روا داشته شده است. در این وصیتنامه سعودی‌ها به عنوان «خائنان به خانه خدا… که مستحق بدترین لعنت خدا هستند» مورد اشاره قرار گرفته‌اند. جدای از اختلافات مذهبی، [آیت‌الله] خمینی از سعودی‌ها به خاطر کمک مالی به صدام حسین در جریان جنگ میان ایران و عراق نفرت داشت ـ [آیت‌الله] خمینی از سعودی‌ها به خاطر «تبلیغ فرقه بی‌پایه و اساس و خرافاتی وهابیت به شدت انتقاد می‌کرد. [آیت‌الله] خامنه‌ای از سال ۱۹۸۹ که به عنوان مقام رهبری جانشین [آیت‌الله] خمینی شد تاکنون چندان از اصول ایدئولوژیکی و جهان‌بینی سَلَف خود فاصله نگرفته است. در سخنرانی‌های [آیت‌الله] خامنه‌ای و رسانه‌های رسمی نزدیک به وی عربستان مرتباً به عنوان آلت دست آمریکا و حامی مالی اصلی افراط‌گرایی اسلامی مورد عتاب قرار می‌گیرد.

■ شراکت میان عربستان و آمریکا بر مبنای نفت و امنیت استوار است■

- تضعیف گروه‌های افراط‌گرای سنی فعال در منطقه چگونه می‌تواند بر منافع آمریکا تأثیر بگذارد؟ از آنجا که شکست گروه‌های افراط‌گرای سنی با رشد نفوذ ایران در منطقه همراه خواهد شد آیا چنین چیزی می‌تواند روند نزولی روابط میان آمریکا و عربستان را تشدید کند؟

شراکت میان عربستان و آمریکا اصولاً بر مبنای نفت و امنیت استوار است. آمریکا به امنیت خلیج فارس کمک می‌کند تا بدین طریق از جریان آزاد نفت از سمت عربستان و دیگر تولیدکنندگان منطقه‌ای اطمینان حاصل کند. آنچه به احتمال زیاد بر پویایی موجود اثر می‌گذارد صنعت نفت شیل در حال شکوفای آمریکاست که از اهرم فشار عربستان بر اقتصاد جهان می‌کاهد. شراکت آمریکا با عربستان به عنوان بارزترین نمونه برتری منافع آمریکا بر ارزش‌های این کشور عموماً مورد اشاره قرار می‌گیرد. کارنامه بسیار بد عربستان در زمینه حقوق بشر، بدرفتاری این کشور با زنان، و حمایت ریاض از گروه‌های اسلام‌گرا در سرتاسر دنیا باعث گردیده است تا سعودی‌ها با انتقادات فزاینده متفکران آمریکایی مواجه گردند.

 ■ کاهش وابستگی به نفت عربستان و احتمال از سرگیری اتحاد امریکا با ایران■

با کاهش وابستگی اقتصاد جهان به نفت عربستان انتقادات بیشتری از عربستان در واشنگتن به عمل خواهد آمد. در حقیقت می‌توان دوره‌ای را پیش‌بینی کرد که در آن آمریکای خودکفا در حوزه انرژی بار دیگر اتحاد خود را با ایران از سر خواهد گرفت و از روابط خود با عربستان خواهد کاست.