وطن امروز: پایان خوش بینی

به گزارش بولتن به نقل از وطن امروز، حالا دیگر همه عمق فاجعه را فهمیده‌اند. ارزش نفت ایران طی چند ماه و به سرعت به نصف رسیده است. دیروز نفت اوپک در بازارهای جهانی هر بشکه 63 دلار خرید و فروش شد. این خبر تکان‌دهنده‌ای برای دولت است. دولتی که صنعت هسته‌ای خود را در ازای ماهانه 700 میلیون دلار، ماه‌هاست نیمه‌تعطیل کرده است حالا با زیانی بیشتر از یک میلیارد دلار در ماه مواجه است! اگر ایران 3 آذر 1392 یعنی هنگام توافق ژنو، با احتساب فروش روزانه یک میلیون بشکه نفت 100 دلاری، ماهانه 3 میلیارد دلار از فروش نفت درآمد داشت اما الان این رقم به کمتر از 2 میلیارد دلار رسیده است.

صادرات نفت ایران طی 2 سال اخیر به 40 درصد رسیده است. اکنون همین میزان نیز نیمی از ارزش خود را از دست داده است. دولت در بودجه سال 1394 قیمت هر بشکه نفت را معادل 73 دلار محاسبه کرده است اما اگر از همین امروز بودجه 94 اجرا می‌شد دولت به ازای هر بشکه، 10 دلار کسری بودجه داشت. اگر فروش روزانه یک میلیون بشکه نفت در نظر گرفته شود و قیمت نفت نیز از 63 دلار پایین‌تر نرود؛ با همین حساب دولت روزانه 10 میلیون دلار و ماهانه 300 میلیون دلار کسری بودجه خواهد داشت. این هزینه هنگفت پس از آن قطعی شد که دیپلماسی نفتی دولت در اوپک بی‌نتیجه ماند و عربستان‌سعودی با اصرار بر عدم کاهش تولید نفت، عملا چوب حراج به اوپک زد!

برخی منابع از زیان چندصد میلیارددلاری عربستان در نتیجه این تصمیم خبر داده‌اند اما هدف سعودی‌ها از کاهش قیمت نفت برای آنها آنقدر ارزش داشت که با اغماض از هزینه‌های چند صد میلیاردی عبور کنند. اجلاس اوپک که تمام شد برخی به ویژه آگاهان صنعت نفت بشدت از بیژن زنگنه، وزیر نفت و انفعال او در این نشست انتقاد کردند اما واکنش جدی در بدنه دولت نسبت به افت شدید قیمت نفت مشاهده نشد تا اینکه دیروز ناگهان دولت یکجا علیه سعودی‌ها به خشم آمده و واکنش نشان داد. حسن روحانی در قامت رئیس‌جمهور این اقدام را یک توطئه سیاسی دانست و برای سعودی‌ها خط و نشان کشید.

رئیس‌جمهور در ابتدای جلسه هیات دولت به کاهش بهای جهانی نفت اشاره کرد و گفت: کاهش قیمت نفت خام صرفا یک موضوع اقتصادی نیست بلکه ناشی از توطئه و برنامه‌ریزی سیاسی برخی کشورها است. رئیس‌جمهور افزود: کاهش قیمت نفت توطئه‌ای علیه مردم منطقه و مسلمانان بوده که نفع آن صرفاً برای برخی دیگر از کشورهاست. روحانی با بیان اینکه مردم منطقه اینگونه توطئه‌ها و به تعبیری خیانت‌ها علیه جهان اسلام را از یاد نخواهند برد، اظهار داشت: مسلما مردم به این توطئه عکس‌العمل نشان خواهند داد و کشورهایی که پشت این توطئه هستند باید بدانند نفرت را در جهان اسلام نسبت به خود افزایش می‌دهند. رئیس‌جمهور تاکید کرد: مردم مطمئن باشند دولت توانایی اداره کشور را به خوبی و با همین قیمت نفت دارد و این کاهش عدم اتکای بودجه کشور به نفت را افزایش می‌دهد.

روحانی با بیان اینکه بودجه 94 کمترین اتکا را به درآمدهای نفتی دارد، گفت: این امر نسبت به سال‌های گذشته بی‌سابقه بوده و این کاهش قیمت نفت فرصتی است تا وابستگی بودجه را از درآمدهای نفتی جدا کنیم. رئیس‌جمهور تاکید کرد که دولت به اجرای همه بندهای اقتصاد مقاومتی پایبند است و از دستگاه‌های اجرایی می‌خواهم که همه بندهای اقتصاد مقاومتی را مورد توجه قرار داده و عملیاتی کنند. روحانی ادامه داد: اقتصاد کشور با توجه به منابع طبیعی سرشار و نیروی انسانی، مسؤولان دلسوز و با تجربه و وجود پربرکت مقام معظم رهبری باید به گونه‌ای ساخته شود که با توفان‌هایی فراتر از کاهش بهای نفت نیز آسیبی نبیند و به راحتی از این مسیر عبور کنیم.

درحالی که روحانی بدون نام بردن از پادشاهی سعودی، اقدام آنان در مهندسی کاهش قیمت نفت را «خیانت به اسلام» دانست و سعودی‌ها را به واکنش وعده داد؛ اسحاق جهانگیری، معاون اول او صریح‌تر سخن گفت و تیغ تیز انتقادات خود را تا حدود زیادی به سمت عوامل داخلی این اتفاق کشید. اسحاق جهانگیری که در استان همدان به سر می‌برد؛ در جلسه شورای اداری این استان، از کاهش قیمت جهانی نفت به‌عنوان یک توطئه سیاسی جدی توسط برخی کشورها نام برد و گفت: به هیچ عنوان پذیرفته نیست که کاهش ناگهانی بهای نفت یک موضوع اقتصادی و مبتنی بر عرضه و تقاضا باشد. وی افزود: وقتی بهای نفت از حدود 110 دلار یکباره به کمتر از 70 دلار کاهش پیدا می‌کند، یعنی توطئه بزرگی در دنیا شکل گرفته و برخی معتقدند این توطئه علیه روسیه و عده‌ای بر این باورند که علیه ایران است.

معاون اول رئیس‌جمهور با تأکید بر اینکه کشورهای منطقه نباید باعث تیرگی روابط شوند، تصریح کرد: ملت ایران اینگونه رفتارها را فراموش نمی‌کنند و مشارکت کشورهای منطقه در اینگونه اقدامات را به خاطر خواهند سپرد. جهانگیری در ادامه نکته‌ای قابل تامل نیز گفت که به نظر می‌رسد نوعی اعتراض به برخی سیاست‌ها در حوزه دیپلماسی باشد. او گفت: ما به هیچ عنوان توافق هسته‌ای بد با گروه 1+5 را به عدم‌توافق ترجیح نمی‌دهیم. جهانگیری تصریح کرد: حتی اگر بهای نفت به 40 دلار هم برسد ما مصمم هستیم با تکیه بر اقتصاد مقاومتی و با برنامه‌ریزی‌های دقیق، باز هم کشور را به‌خوبی اداره کنیم و زمینه‌های خروج از رکود و رونق اقتصادی را فراهم سازیم.

اما محمدباقر نوبخت، سخنگوی دولت در واکنش خود به ماجرای کاهش قیمت نفت، صراحتا نام عربستان‌سعودی را بر زبان آورد. نوبخت در حاشیه جلسه دیروز هیات دولت در واکنش به سوالی درباره کاهش قیمت نفت و نقش عربستان در این باره گفت: عربستان با کاهش قیمت نفت هم منابع خود و هم سایر کشورهای اسلامی را هدر می‌دهد. نوبخت البته اظهار داشت: ما مثل یک پدری هستیم که حقوقمان کم شده اما فرزندانمان همان توقعات قبل را از ما دارند.

این اظهارات مقامات مسؤول دولتی در یک روز به خوبی نشان می‌دهد تکانه‌های افت شدید قیمت نفت پاستور را لرزانده است و پاستورنشینان بشدت از این اتفاق ناراحتند. اما در حالی که مقامات ارشد دولتی نوک پیکان را به سمت عربستان‌سعودی گرفته و حکام سعودی را از تبعات این اقدام زشت و ناجوانمردانه می‌ترسانند؛ برخی در داخل معتقدند ریشه این اتفاق نامبارک را باید در داخل کشور و سیاست‌های اشتباه و هیجانی یافت. همانگونه که رئیس‌جمهور نیز به آن اشاره کرد؛ کاهش شدید قیمت نفت یک توطئه سیاسی و یک خیانت بزرگ بود اما این تنها وجهی از واقعیت است و وجه دیگر، رفتار و سیاست‌های مسؤولان مربوط در این‌باره است. قطعا یکسری کوتاهی داخلی نسبت به نصف شدن ارزش نفت ایران صورت گرفته است. به نظر می‌رسد دست‌کم 3 عامل در ایجاد شرایط فعلی بسیار موثر بوده است.

انفعال زنگنه

طی روزهای گذشته هم مدیران نفتی و هم سایرین نسبت به عملکرد بیژن زنگنه، وزیر نفت در ماجرای کاهش نفت بشدت انتقاد داشته‌اند. منتقدان می‌گویند وزیر نفت اقدامی که ناشی از حساسیت ایران به کاهش قیمت نفت باشد انجام نداده است. به اعتقاد کارشناسان و مدیران نفتی، زنگنه همان چند ماه قبل و پس از آنکه قیمت هر بشکه نفت به زیر 105 دلار رسید باید نشست اضطراری اوپک را درخواست می‌کرد.

در کنار افرادی مانند وزیر سابق نفت، حبیب آقاجری، عضو کمیسیون انرژی مجلس با انتقاد از بیژن زنگنه گفته بود که گویا زنگنه فلسفه تشکیل اوپک را فراموش کرده است. خطیبی، نماینده سابق ایران در اوپک هم از انفعال بیژن زنگنه در ماجرای کاهش قیمت نفت انتقاد کرده بود و علاج این وضعیت بغرنج را یک دیپلماسی انرژی فعال می‌دانست.

کارشناسان دیگری نیز در این میان بشدت از عملکرد و انفعال بیژن زنگنه انتقاد کردند اما در مقابل این انتقادات، بیژن زنگنه با خیالی آسوده گفت فعلا برنامه‌ای برای برگزاری نشست اضطراری اوپک ندارد. او البته جنگ تمام‌عیار نفتی عربستان علیه ایران را نیز قبول نداشت و در این‌باره صراحتا گفت: «به شرایط موجود که منجر به کاهش قیمت نفت شده، جنگ کاهش قیمت نفت نمی‌گویند بلکه یک مدل بازرگانی نفت است.» این اعتقاد بیژن زنگنه پس از برگزاری نشست اوپک هم در او مشاهده شد.

به‌رغم تلاش‌های فراوان برخی کشورها برای افزایش قیمت نفت از طریق کاهش تولید اما عربستان‌سعودی مانع این کاهش شد و بیژن نیز در راستای «وحدت» عمل کرد! بیژن زنگنه پس از نشست اوپک در پاسخ به پرسش مجری شبکه سی‌ان‌‌ان درباره اینکه آیا حفظ سقف تولید اوپک برای ١٢ عضو اوپک تصمیم خوبی بود یا خیر؟ گفت: فکر نمی‌کنم این تصمیم به نفع همه کشورهای عضو اوپک باشد چون بعضی از کشورهای عضو اوپک با این توافقنامه مخالف بودند اما برای وحدت و همبستگی اوپک بود که ما تصمیم گرفتیم اقدامی خلاف این تصمیم اتخاذ نکنیم.

اکنون آقای زنگنه باید توضیح دهد کدام وحدت و همبستگی میان اعضای اوپک را گفته بود؟ وحدت میان ایران و عربستان‌سعودی؟ اگر وحدت یا انسجامی در اولویت بود چرا آنگونه که آقای رئیس‌جمهور نیز اشاره کرد؛ سعودی‌ها علیه ایران «خیانت» کردند؟ چرا علیه ایران توطئه شد؟ از سوی دیگر نکته قابل تامل فاصله زیاد ارزیابی رئیس‌جمهور و وزیر نفت از ماجراست. اینکه زنگنه کاهش شدید قیمت نفت را یک مدل بازرگانی نفت می‌داند و رئیس‌جمهور یک توطئه سیاسی، خود به اندازه کافی گویای نوع نگاه وزیر نفت به واقعیت‌هاست. قطعا یکی از عوامل اصلی در ایجاد شرایط فعلی، انفعال و برآورد هزینه‌ساز وزیر نفت است.

دیپلماسی ظریف

این یک واقعیت است که اقدام عربستان در کاهش بی‌سابقه قیمت نفت خام که در مدت زمان کوتاهی از بشکه‌ای 110 دلار به 63 دلار رسید در حالی صورت گرفت که دولت یازدهم از ابتدای روی کار آمدن خود سیاست مماشات و انفعال در برابر عربستان را در پیش گرفته بود. اتخاذ سیاست‌های انفعالی در برابر عربستان‌سعودی که به بهانه گسترش روابط با کشورهای منطقه صورت گرفته در حالی است که از زمان روی کار آمدن دولت یازدهم، شاهد شدیدترین اقدامات علیه امنیت ملی جمهوری اسلامی ایران به صورت مستقیم و غیرمستقیم از سوی عربستان‌سعودی بوده‌ایم.

حمله به سفارت ایران در لبنان و شهادت رایزن فرهنگی جمهوری اسلامی که با هماهنگی دستگاه اطلاعاتی عربستان صورت گرفت از جمله اقدامات عربستان علیه ایران است. تقویت تروریست‌های شرق کشور توسط سعودی‌ها که چندی پیش نیز 5 نفر از مرزبانان کشورمان را به گروگان گرفته و یکی از آنها را نیز به شهادت رساندند از دیگر اقدامات آل‌سعود علیه ایران به شمار می‌رود. سعی در تضعیف جایگاه ایران در منطقه با تقویت تروریست‌ها و حمایت گسترده عربستان از گروه‌های تروریستی حاضر در سوریه و عراق که در حقیقت در راستای ضربه زدن به منافع جمهوری اسلامی صورت می‌گیرد نیز بخشی از اقداماتی است که عربستانی‌ها علیه جمهوری اسلامی ایران انجام داده‌اند. البته توجه به این نکته ضروری است که مناسبات ایران و عربستان و اقدامات این کشور وهابی علیه ایران موضوع جدیدی نیست اما آنچه اکنون باید مورد توجه قرار بگیرد بررسی چرایی گستاخ شدن آل‌سعود نسبت به جمهوری اسلامی از زمان روی کار آمدن دولت یازدهم است.

واقعیت این است که سعودی‌ها با توجه به مشاهده راهبرد ایران در مذاکرات هسته‌ای و منطقه‌ای به یک برآورد مشخص از ایران رسیدند و براساس همان برآورد دست به اقدامات علنی علیه منافع و امنیت ملی ایران زدند. سیاست شفاف‌سازی و اعتمادسازی و... در واقع یک پیام شفاف برای سعودی‌ها داشت! به‌رغم اظهارات مکرر و متعدد مقامات دولت ایران مبنی بر تمایل برای ارتقای روابط با عربستان اما سعودی‌ها هر بار با ادبیاتی ناجور و نامتوازن پاسخ ایران را دادند. در مقابل این گستاخی‌ها اما جمهوری اسلامی ایران چه واکنشی در حوزه دیپلماتیک داشت؟ آیا رفتار ظریف در ماجرای حمله عامل سعودی به سفارت ایران در بیروت، عالمانه و مدبرانه بود؟ پس از آن انفجار، ظریف در جریان سفر خود به لبنان و در بدو ورود به فرودگاه بیروت و در شرایطی که ماجد الماجد، افسر اطلاعاتی عربستانی علیه سفارت ایران در لبنان حمله تروریستی انجام داده بود، نه تنها سیاست سکوت در مقابل این اقدام اتخاذ می‌کند بلکه در اظهارنظری عجیب می‌گوید: «به دنبال برقراری بهترین روابط با عربستان هستیم!».

انفعال ظریف در قبال اقدام تروریستی آل‌سعود علیه سفارت ایران در بیروت در ماجرای دستگیری، قتل در زندان بیروت و استرداد جنازه ماجد الماجد به عربستان هم نمودار شد. ماجد الماجد سرنخ مهمی بود که می‌شد در آن زمان جزئیاتی برای پیگیری ماجرای حمله به سفارت ایران در بیروت از آن دریافت کرد. اما وزارت امور خارجه به دنبال عالی‌ترین سطح روابط بود. حتی در جریان شیطنت‌های زشت سعودی‌ها در تجهیز و ساپورت تروریست‌های شرق کشور نیز نشانه‌ای از برخورد قاطع وزارت امور خارجه با این رفتارهای زشت رویت نشد.

از سوی دیگر رفتارهای غیر سازنده و به دور از شؤون همسایگی عربستان در مذاکرات هسته‌ای ایران و 1+5 که در سفر اخیر سعود الفیصل به وین مشاهده شد، باز هم نشان داد سعودی‌ها براساس برآورد خود از سیاست تنش‌زدایی ظریف، برای نشان دادن دشمنی خود علیه ایران مرز یا حد یقف ندارند! وقتی نیاز ایران به توافق هسته‌ای در قالب «هیچ توافقی از عدم توافق بدتر نیست» نمودار می‌شود؛ سعودی‌ها به خود حق خواهند داد علیه رقیب سنتی و همیشگی خود در منطقه فعالیت بیشتری انجام دهند و مهم‌تر اینکه شمشیر را علیه ایران به صورت علنی از غلاف درآورند!

حتی کار را به جایی رساندند که در اقدامی بی‌سابقه یک روحانی شیعه (شیخ باقر نمر النمر) را به اعدام محکوم کردند که قطعا این حکم اعدام نیز بی‌ارتباط با واقعیت‌های مناسبات فی مابین نبوده و نیست. قطعا اگر قرار باشد برخی اهانت‌های سعودی‌ها به مقامات رسمی کشورمان منتشر شود، افکار عمومی به عمق بی‌ادبی‌های سعودی‌ها طی یک سال اخیر پی خواهند برد. بدون شک سیر انفعال دیپلماسی یکی از مهم‌ترین دلایل گستاخی عربستان در جنگ نفتی علیه جمهوری اسلامی ایران به شمار می‌رود. سیاستی که به نظر می‌رسد با شروعش در ماجرای مذکرات هسته‌ای بر دیگر حوزه‌های کاری دستگاه دیپلماسی نیز سایه انداخته است.

رهنمودهای هاشمی

عده‌ای از سال‌ها قبل و پس از یک پذیرایی خاندان سعودی از هاشمی در عربستان، دائما این موضوع را مطرح کرده‌اند که هاشمی ناجی مناسبات ایران و عربستان است. پس از انتخاب روحانی به عنوان رئیس‌جمهور نیز این موضوع با شدت بیشتری از سوی حامیان دولت و اطرافیان آقای هاشمی تبلیغ شد. همه چیز آنگونه که حامیان دولت و اطرافیان آقای هاشمی می‌گفتند مهیا بود. حتی ماجرای عزل آن مقام سعودی که بر پیشانی آقای هاشمی بوسه زد نیز مانع این قبیل بزرگنمایی‌ها و ادعاها نشد. با این حال در روزهایی که بهترین دوست سعودی‌ها در ایران تقریبا پدر معنوی دولت است؛ سعودی‌ها شمشیر را به صورت علنی علیه ایران کشیده‌اند! و این درحالی است که آقای هاشمی رفسنجانی از هر فرصتی برای نشان دادن علاقه خود به سعودی‌ها استفاده کرده است و مدت‌هاست اطرافیان او از آماده شدن مقدمات سفر او به عربستان می‌گویند! قطعا نوع نگاه هاشمی به عربستان و مناسبات ادعایی او و سعودی‌ها یکی از گزاره‌هایی بود که برخی ساده‌انگارانه آن را یک ظرفیت می‌دانستند اما اکنون بهتر است آقای هاشمی نیز توضیح دهند آن عربستانی که ایشان به خاطر آن دائما برخی هموطنان را شماتت می‌کردند؛ اکنون چرا این توطئه نفتی علیه ایران را رقم زده است؟ آیا «اخوک عبدالله» از این ماجرا بی‌خبر است؟

پالس جهانگیری

اظهارات روز گذشته اسحاق جهانگیری درباره موضوع نفت و مذاکرات هسته‌ای را باید بسیار جدی گرفت. این برای اولین بار است که یک مقام عالیرتبه دولتی به صراحت علیه راهبرد جواد ظریف در مذاکرات هسته‌ای ایستاده و از آن انتقاد می‌کند. برخلاف ظریف که معتقد است «هیچ توافقی از عدم توافق بدتر نیست» اسحاق جهانگیری معاون‌اول حسن روحانی می‌گوید «عدم توافق بهتر از توافق بد است». این اظهارات جهانگیری را هم می‌توان اولین انتقاد رسمی دولتی به دیپلماسی ظریف دانست و هم به نوعی یک پالس مستقیم به طرف مقابل. جهانگیری که درباره توطئه نفتی این اظهارات را مطرح کرده بود؛ به طرف مقابل این پیام را هم داد که حتی اگر توطئه آنها نفت را به 40 دلار هم برساند؛ دولت مستقر، کشور را از طریق اقتصاد مقاومتی اداره خواهد کرد. می‌توان این اظهارات اسحاق جهانگیری را به فال‌نیک گرفت و امیدوار به تغییراتی واقع‌بینانه در راهبرد تیم مذاکراتی در مقابله با طرف مقابل بود.