تبیین مرتبۀ انسان سازی درهنر«مناقب خوانان»

گروه تئاتر، انسان به عنوان اشرف مخلوقات همواره روش ها و شیوه های مختلفی را برای ستایش و حمد آفریدگار خود در سیر تحول و تکوین مراتب زندگی و تمدنی خود به کار برده که از اهدای قربانی تا سجده بر زمین به عنوان بخشی از شکوه آفرینش را شامل می شده است.

به گزارش بولتن نیوز، ایرانیان به عنوان یکی از اقوام کهن دارای دین آسمانی (زرتشت) همواره ستایشگری و حمد خداوند را به پاسداشت بخشش نعمت های زندگی در فراز و فرودهای ساده ترین مراتب زیست شان لحاظ کرده اند که این تجلی حمد و ثنا با ورود اسلام به کشورمان شیوه ای به مراتب رفیع تر از گذشته به خود گرفت. 

«مناقب خوانی» گونه ای از ستایشگری مذهبی و روایات حماسی و آیینی است که پس از ورود مذهب شیعه به ایران در مناسبت هایی چون شهادت امام حسین(ع) توسط هنرمندان شیعه برای تبیین مفاهیم قیام عاشورا مورد استفاده قرار گرفت.

«مناقب خوانی» که ریشه در آیین های نمایشی ایران باستان دارد در ابتدا به شکل تلویحی در مقام ستایش خداوند سبحان شکل گرفت، اما با ورود اسلام ، نه تنها به فراموشی سپرده نشد که با درغلطیدن به سمت آیین ها و سنن نمایش مذهبی و اسلامی به زبانی هنری برای بازتاب قیام امام حسین(ع)، حادثه عاشورا و حوادث پس از آن تبدیل شد.

«منقبت خوان» به لحاظ واژه شناسی تاریخی به «مداح شیعه» گفته می شود و «مناقب خوانان» در مجالسی که در مساجد یا تکایا برپا می شد به «منقبت خوانی» می پرداختند.

براساس تاریخ و در ریشه شناسی شکل گیری این آیین در کتاب «مناقب خوانی» آمده است: «منقبت خوانان» مبلغان دینی و مذهبی بوده اند که به نقل و صوت و مدح و بیت، ارادات خود را به امام حسین(ع) و خاندان عصمت و طهارت(س) ابراز می کردند.

«منقبت خوانی» در آغاز با شعر پارسی شکوفا شد و به این ترتیب بسیاری از آثار آوایی و شفاهی «منقبت خوانی» از کلام باشکوه شاعران برجسته ادب پارسی که دلباخته خاندان عصمت و طهارت(س) بودند، تأثیر گرفت و در میان مردم زمزمه شد.

مدح رشادت های شهدای کربلا، جوانمردی های حضرت عباس(ع) و شخصیت حضرت امام حسین(ع) در صدا و آوای منقبت خوانان به گوش مردم می رسید و دل های آنان را به سرچشمه معرفت گره می زد.

** گریز و گذار منقب خوانان از ایران باستان تا عاشورا

در ادامه تکثر و تطور آیین های اسلامی و فرهنگ شیعه در کنار ارزشگذاری به قیام امام حسین(ع) و نمایشگران آیینی «منقبت خوان»، این آیین در دیگر مناسک و سنن آیین مذهبی و دینی نیز مورد استفاده قرار گرفت که یکی از تجلی گاه های این گریز و گذار این نمایشگران در ماه محرم و بویژه دهه نخست این ماه شکوفا شد.

پس از آنکه مناقب خوانی جزو آیین های عاشورایی و نیایشی مردم شد، اجرای این آیین در ایام مناسبت های مذهبی دیگر چون ماه صفر و ایام شهادت مولای متقیان حضرت علی(ع) در ماه رمضان نیز جای خود را باز کرد، در این آیین منقبت خوانان با صوت و لحن زیبایی کلام ها، داستان ها و روایات مربوط به حضرت امام حسین(ع) و داستان های صدر اسلام را نسل به نسل و سینه به سینه برای آیندگان به عنوان میراثی ارزشمند، فرهنگی و مذهبی انتقال دادند.

** «منقبت خوانی» از آغاز تا صفویه

در کتاب «تاریخ نمایش ایران» به قلم بهرام بیضایی و با استناد به تاریخ روایت های آیینی شیعه در باب سیر تطور تاریخی آیین منقبت خوانی آمده است: اشعار مدح و منقبت امام حسین(ع) و خاندان آل محمد(ص) از همان دوران «سامانیان» در کلام دلباختگان معصومین ظهور پیدا کرد و در زمان «غزنویان» و «سلاجقه» فراگیر شد و در زمان «آل بویه» به اوج و شکوفایی رسید و در دوران صفویه به شیوه ای منظم و پویا در میان مردم رواج یافت.

با این حال در ادبیات عرب نیز شاعران مشهوری از جمله «کمیت ابن زید اسدی»، «دعبل خزاعی» و «سید حمیری»، مدح و منقبت را رواج دادند و به این ترتیب تاریخچه آیین مناقب خوانی با ادبیات عاشورایی از دیرباز تاکنون ریشه و پیوند ناگسستنی پیدا کرد.

هوشنگ جاوید نویسنده کتاب «مناقب خوانی» در بخشی از این کتاب چنین می نویسد: گذشتگان ما فضیلت شنیدن و فضیلت دیدن را خوب می دانستند، وقتی که نگاه می کنیم به گستره های نغمات آوایی در کشور خودمان، به یک اقیانوس بر می خوریم، اقیانوسی که از خلیج فارس شروع می شود و تا دریای خزر ادامه پیدا می کند.

وی یادآور شده است: «منقبت» نخل قد کشیده علی(ع) است بر آسمان ایمان در طول تاریخ، گام های مرد عدالت، رادی و جوانمردی است در عصر پر از بیگانگی است. «منقبت» صدایی است که زنجیر های ستم را از هم می درد. «منقبت»، حکایت مردی را آواز می دهد که رنج، صیقلش می داد، و در هر گام پر غرور و شکوهمندش چهره پر نیرنگ ستمگران را می نمایاند و «منقبت» هرچند خیال، اما بازتاب محض حقیقت است. شعر ترین شعر ایمان و ایقان است.