بزرگان ایرانی در مراسم نکوداشت شاعر فاخر افغان

گزارش کامل مراسم

بزرگداشت محمدکاظم کاظمی

حسینی: کاظمی، شاعری بی‌ادعا و حق‌شناس است / حداد عادل: شعر کاظمی بغض در گلو شکسته یک ملت است / جلیلی: شعرهای کاظمی، فهم دقیق یک شاعر از موانع یک راه انقلابی است / صالحی: مثلث شعر و آموزش و پژوهش کاظمی، موجب شد ادبیات فارسی غنی‌تر شود

عصر دیروز در هشتمین جلسه از سلسله نشست‌های «شب شاعر»، مراسم بزرگداشت محمدکاظم کاظمی شاعر افغان در سازمان هنری رسانه‌ای اوج برگزار شد. در این مراسم دکتر غلامعلی حداد عادل، نماینده مردم تهران در مجلس شورای اسلامی و رییس فرهنگستان زبان و ادب فارسی، سید عباس صالحی، معاون فرهنگی وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، سعید جلیلی عضو مجمع تشخیص مصلحت نظام و نماینده مقام معظم رهبری در شورای عالی امنیت ملی، محسن مؤمنی شریف رییس حوزه هنری، دکتر نور سفیر افغانستان در ایران و جمع زیادی از شاعران و ادیبان دو کشور ایران و افغانستان شرکت داشتند.

امینی: کاظمی، حماسه واقعی را در مقابل حماسه مضحک قرار می‌دهد

به گزارش خبرنگار ما، در ابتدای مراسم که توسط حسین قرایی اجرا می‌شد دکتر اسماعیل امینی استاد دانشگاه تهران در خصوص طنز در شعرهای کاظمی به ایراد سخن پرداخت. وی در ابتدا گفت: غالباً طنز را در مقابل متن جدی قرار می‌دهند، در حالی که طنز کاملاً جدی است. یک سیاریت در واژه وجود دارد که هر آن چه خنده‌دار باشد را طنز می‌گویند؛ ولی در شعر هر چه که متناقض باشد و وضعیت اسفناک جامعه را به تصویر بکشد، طنز است. چیزی که امروز من می‌خواهم بگویم مربوط به بخشی از طنز به نام حماسه مضحک است.

امینی ادامه داد: چون کاظمی نگاه حماسی به تاریخ فرهنگی مشترک و وضعیتی که داریم داشته است، به حماسه کاظمی باید بسیار دقت کرد. اشعار حماسی کاظمی در بسیاری از نقاط در بین طنز و مضحک قرار می‌گیرد. مثلاً شعر معروف کاظمی که می‌گوید:

خدایا اگر دستبند تجمل / نمی‌بست دست کمان‌گیر ما را / کسی تا قیامت نمی‌کرد پیدا / از آن گوشه کهکشان تیر ما را

در همین شعر جنبه حماسه مضحک کاملاً مشخص است. او حماسه واقعی را در مقابل حماسه مضحک قرار می‌دهد.

استاد دانشگاه تهران با خواندن برخی ابیات کاظمی معنای دقیق حماسه مضحک را مورد بررسی قرار داد و سپس گفت: اشعار وی در ابتدا آشکار نیست، اما بعدها ظرافت طنز وی بیشتر می‌شود.

امینی در پایان گفت: نوع نگاه کاظمی که در گذشته معمول بوده، امروزه دیگر رواج ندارد. این نوع شعر بسیار دشوار است.

حسینی: کاظمی، شاعری بی‌ادعا و حق‌شناس است

در ادامه جلسه حجت‌الاسلام سید عبدالله حسینی شاعر پیشکسوت انقلاب اسلامی و تنها کسی که از حضرت امام خمینی (ره) صله شاعری دریافت کرده در خصوص کاظمی به سخنرانی پرداخت. وی در ابتدا گفت: در سال 59 یا 60 بود که یک مقاله دادند که من ترجمه کنم. این مقاله سرگذشت ما را عوض کرد. در این مقاله سردبیر تایمز نوشته بود یک روز در دفتر کارم نشسته بودم که یک خبرنگار با وضع کاملاً ژولیده آمد و گفت: من می‌خواهم کار کنم؛ اما من متناسب با وضع ژولیدگی او گفتم: برای شما کاری نداریم. اما 50 سال بعد دیدم او رهبر انقلاب شوروی شد.

حسینی ادامه داد: این مقاله خیلی در من تأثیر گذاشت، که اگر استعداد داشتیم نباید آن را از دست دهیم. از یک طرف دیدم در شخصیت خودم چقدر اساتید در پیدا کردن استعدادم اثر داشته‌اند. همچنین وقتی جلسات شعر حوزه هنری را در مشهد راه انداختیم، به فکر این بودم که استعدادهای جوان را شناسایی کنم. در آن زمان در جلسات حوزه هنری پنج یا شش نفر بیشتر نبودند. ما در آن دوران به فکر استعدادیابی افتادیم؛ بنابراین یک فراخوان و مسابقه در سطح دبیرستان‌های استان برگزار کردیم. از مجموع 120 شعری که به دست ما رسید حدود 10 شعر را پذیرفتیم.

این شاعر کشورمان افزود:‌ کاظمی یکی از همان ده نفر بود. البته شعرش آنچنان که باید قوی نبود، اما از همان چند بیت کاملاً مشخص بود که چقدر استعداد دارد. آن‌قدر آن شعر به دل من نشست و آن‌قدر استعداد در همان ابیات کشف کردم، که وقتی برای اولین بار کاظمی نوجوان را دیدم فکر کردم چندین سال است او را می‌شناسم. بنابراین او را تشویق کردم تا به جلسات شعر مشهد بیاید.

وی ادامه داد: جلسات شعر مشهد جلسات خاصی بود؛ چون هر سال خدمت مقام معظم رهبری می‌رسیدیم. همچنین ما هر هفته جلسات گوناگونی داشتیم که شعرها را مورد بررسی و ارزیابی قرار می‌دادیم.

حسینی توضیح داد: در آن اوایل کاظمی بسیار تحت تأثیر بیدل بود. ما بسیار با او صحبت کردیم که قبول کند باید زبان خودش را پیدا کند. بنابراین به او گفتیم باید از شاعران دیگر نیز تقلید کنی، تا زبان خودت را بیابی. بنابراین هفته‌ای یک کتاب شعر می‌دادم تا تقلید کند. برخی اشعار او تقلید از شاعرانی مانند علی معلم بود.

وی در ادامه به دو ویژگی کاظمی اشاره کرد و گفت: او شاعری بی‌ادعا است. کاظمی با وجودی که شاعری بسیار برجسته است، اما بی‌مدعاترین شاعر نیز هست. همچنین او شاعری حق‌شناس است. کاظمی در حق همه کسانی که در شاعر شدنش نقش داشته‌اند، لطف بسیار دارد. الآن فقط افغانستان به او نمی‌بالد، بلکه ایران و تمام کشورهای فارسی زبان به او افتخار می‌کنند.

وی در پایان گفت: من به او یک بار گفتم ادبیات افغانستان را راه بینداز. بنابراین او در کنار جلسات شعر مشهد، جلسات شعر افغانستان را نیز راه انداخت. شاعران افغانی پس از انقلاب اسلامی، مستقیم و غیرمستقیم محصول این جلسات هستند.

تابش: می‌رسد تا عرش اعلا دودمان فارسی

سپس قنبرعلی تابش از شاعران افغانی حاضر در مراسم طی سخنان کوتاهی گفت: ما کار سختی در پیش داشتیم و باید ثابت می‌کردیم زبان فارسی و دری یکی است. وی سخنان خود را با غزلی با نام «زبان فارسی» و برای تقدیر از محمدکاظم کاظمی ختم کرد:

تا که مولانا است آهنگ زبان فارسی

شمس قد افراشت خواهد، سرفشان فارسی

از حدود چین و ماچین تا بخارا و ختن

روم و ری، جغرافیای باستان فارسی

قندهار تو سمرقند است در رقص و سماع

بلخ، لاهور است در رنگین‌کمان فارسی

شهر نیشابور و غزنین‌اند بخشی از بهشت

می‌رسد تا عرش اعلا دودمان فارسی

دشت لیلی بوی ابراهیم ادهم می‌دهد

شهر شیخ مهنه، عشق‌آباد جان فارسی

بحر هند از موج‌ها، یک صبحدم بیدل شکفت

تا که لب تر کرد از شیرین‌بیان فارسی

تو برای فال حافظ می‌کشی خط‌ و نشان؟

هفت خط «تاج‌محل» خط و نشان فارسی

رودکی، فردوسی و سعدی، سنایی و شهید

یک قلم خورشید از یک کهکشان فارسی

کاشکی رخش از سمنگان شیهه‌ای دیگر کشد

کاش سهرابی دگر زاید زنان فارسی

کابل و کشمیر و شیراز و خجند و چین و روم

کاشکی احیا شود باز این جهان فارسی

حداد عادل: شعر کاظمی بغض در گلو شکسته یک ملت است

دکتر غلامعلی حداد عادل، رییس فرهنگستان زبان و ادب فارسی یکی دیگر از سخنرانان این مراسم بود. وی در ابتدا گفت: در چهار دهه اخیر در دو کشور همسایه ایران و افغانستان تحولات شگرفی رخ داده است. ارکان‌ بسیاری از امور در این دو کشور زیر رو شده، اما شادی‌های فراوانی برای هر دو فراهم آمده است. بعدها شاید تاریخ‌نویسان، تاریخ ایران و افغانستان را بعد از کودتای افغانستان و انقلاب اسلامی ایران بنویسند.

وی افزود: یکی از اتفاقاتی که در این چهار دهه افتاده مهاجرت خواهران و برادران افغانی به ایران است. این مهاجرت آثار بسیاری در هر دو کشور داشت. یکی از برش‌هایی که می‌توان زد تا این مهاجرت را تحلیل کنیم، تأثیر این مسأله در ادبیات هر دو کشور است.

رییس فرهنگستان زبان و ادب فارسی ادامه داد: از جمله کسانی که به عنوان یک شاعر برجسته در فرآیند این مهاجرت در ایران شناخته شده، محمدکاظم کاظمی است. وجود کاظمی در ایران به خودی خود یک پیام است. وی با شعر خود به ما ایرانی‌ها می‌گوید قلمرو شعر فارسی محدود به ایران نیست. این برای ما بسیار خوشایند است و به ما اعتماد به نفس بیشتری می‌دهد. وقتی ما می‌بینم یک شاعر از کشور دیگر آمده، به ما قوت قلب می‌دهد که زبان فارسی چقدر قوی‌ است. علاوه‌ بر آن نشان‌دهنده تاریخ مشترک و فرهنگ قوی هر دو کشور است.

نماینده مردم تهران در مجلس شورای اسلامی ادامه داد: کاظمی زبانی فاخر دارد و بن‌مایه‌های سبک خراسانی را در شعر خود جای داده است. این زبان فارسی که ما موظف به پاسداری از آن هستیم، در بن‌مایه‌های خود متعلق به شاعرانی بوده که به سرزمین کاظمی تعلق دارند؛ اما در عین حال شعر او بوی کهنگی نمی‌دهد.

وی ادامه داد: مهم‌ترین ویژگی کاظمی این است که شعرش شعر اعتراض است. شعر کاظمی بغض در گلو شکسته یک ملت است. در دوران‌های گذشته شاعران بزرگی از شاعران افغانستان مثل جبران خلیل جبران را می‌شناختیم. امروز کاظمی نماینده کامل زبان افغانستان است. خوشحالیم که وی ایران را به عنوان وطن دوم خویش انتخاب کرده است.

حداد عادل بیان کرد: او فقط یک شاعر نیست، یک زبان‌شناس هم هست. بنده توفیق داشتم هم کتابی که در خصوص زبان دری نوشته و هم کتاب نقد بیدل او را خوانده‌ام. در نقد بیدل با یک منتقد منضبط و قوی طرف هستیم، که انگار جز نقد شعر کار دیگری ندارد. وقتی به سمت شعر او می‌رویم با چنان شعرهایی طرف می‌شویم که گویی هیچ کاری جز سرودن شعر ندارد. فرهنگستان زبان و ادب فارسی افتخار می‌کند که محمدکاظم کاظمی عضو وابسته آن می‌باشد.

در ادامه حداد عادل لوحی از طرف این فرهنگستان به کاظمی تقدیم کرد.

قزوه: کاظمی بیشترین خدمات را به شعر و شاعران فارسی‌زبان کرده است

سپس علیرضا قزوه نیز سخنرانی کوتاهی درباره کاظمی و شعر افغانستان مطرح کرد. وی در ابتدا سلام محمدحسین جعفریان را که به علت بارش برف در شیراز مانده بود، به حضار رساند.

قزوه در ادامه گفت: ما در همان اوایل دهه 70 با محمدکاظم کاظمی در روزنامه اطلاعات مصاحبه‌ای کردیم. در آن زمان تلفن روزنامه بارها زنگ خورد که می‌گفتند که چرا با یک افغانی مصاحبه‌ کرده‌اید؛ در حالی که بیشترین خدمات را کاظمی به شعر و شاعران فارسی‌زبان کرده است. یکی از مهم‌ترین اهتمام‌های ویژه کاظمی همواره این بوده که نگرش مردم ایران نسبت به افغانستان را تعدیل کند.

وی ادامه داد: یک بار قیصر امین‌پور که برای شب شعری در خارج از کشور دعوت شده بود، چون خودش نمی‌توانست برود از من خواست تا بروم. وقتی من به آن کنفرانس و شب شعر رفتم، ضدانقلاب نمی‌گذاشتند من سخنرانی کنم؛ اما در نهایت حضار من را بیش از دیگران تشویق کردند.

جلیلی: شعرهای کاظمی، فهم دقیق یک شاعر از موانع یک راه انقلابی است

سعید جلیلی از دیگر سخنرانان این نشست بود. وی در ابتدا گفت‌: همان‌طور که مجری برنامه اشاره کرد، شاید در پی این سال‌ها در مراودات دیپلماتیکی که با چهره‌های افغانستان داشتیم، دیداری نبوده که یادی از محمدکاظم کاظمی نکنم. سال قبل همین موقع بود که در دیداری که با کرزای داشتیم، بخشی از صحبت‌هایم را به این شاعر افغان اختصاص دادم. اما چه دلیلی دارد ما صحبت‌های خود را در روابط دیپلماتیک به وی اختصاص دهیم؛ زیرا در این‌گونه نشست‌ها چیزی که موجب نزدیکی بیشتر می‌شود ارزش‌های مشترک است.

جلیلی در این خصوص ادامه داد: من بچه مشهد هستم؛ بنابراین با درد و مشکلات افغانستان کاملاً آشنا بودم. از طرفی هم می‌دیدم چقدر ما به هم نزدیک هستیم. به قول کاظمی شمشیر روی نقشه لرزید و ایران و افغانستان از هم جدا شدند. یک حس مشترک، درد مشترک و فرهنگ مشترک وجود دارد. در این فضا کسی مثل کاظمی پیدا می‌شود که آنچه سال‌ها در گلو داشتیم و نمی‌دانستیم چگونه آن را بیان کنیم، بیان می‌کند.

وی افزود: سپس می‌بینید وقتی یک فرهنگ مشترک است، نگاه نیز مشترک است. مثلاً وقتی امام (ره) رحلت می‌کنند کاظمی شعری می‌گوید که اشتراک احساس و اشتراک نگاه را کاملاً بیان می‌کند. شعر کاظمی فقط یک صناعه شعر صرف نیست، یک دردمندی به موقع در ایشان وجود دارد.

جلیلی در پایان به توجهات او به آسیب‌شناسی مسیر انقلابی اشاره کرد و گفت: یکی دیگر از ویژگی‌های او این است که شعرهای او، فهم دقیق یک شاعر از موانع یک راه انقلابی است. استعداد و بصیرت او لطف خدا می‌تواند باشد که حتما هست.

صالحی: مثلث شعر و آموزش و پژوهش کاظمی، موجب شد ادبیات فارسی غنی‌تر شود

در ادامه این نشست، سید عباس صالحی معاون فرهنگی وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی طی سخنانی گفت‌: در این سه یا چهار دهه اخیر فرهنگ و زبان ایران زمین با شاعران افغان غنی‌تر شده است. اواخر دهه 70 با کاظمی در مشهد آشنا شدیم. حوزه هنری مشهد حربه‌های اتصالی بودند که تکاپوی این شاعر ناآرام را نشان می‌داد.

صالحی در ادامه بیان کرد: کاظمی شاعری بود که خوب شعر می‌سرود، از طرفی خود آموزش می‌داد و همچنین پژوهش‌های خوبی انجام می‌داد. این مثلث شعر و آموزش و پژوهش موجب شد شعر افغانستان و همچنین ادبیات فارسی غنی‌تر شود.

وی در پایان گفت: کاظمی شاعر یأس نبود اما شاعر درد بود. من سپاس می‌گویم در انقلابی زیست می‌کنم که تجربه زندگی مشترک با دوستان افغان را به ما داد و موجب شد فرهنگ هر دو کشور بالنده‌تر شود.

سرکار خانم بیات همسر کاظمی نیز در خصوص روش زندگی وی توضیحاتی داد. وی با برشمردن برخی نکات اخلاقی کاظمی گفت‌: منش او در زندگی سادگی و ساده‌زیستن بود. اطلاعات وی مخصوص ادبیات نیست. محمدکاظم در بسیاری از مسائل اطلاعات خوبی دارد، که در برهه‌های مختلف از آن استفاده می‌کند.

سپس علی‌محمد مؤدب مدیر شهرستان ادب برخی اشعارش را برای حضار خواند. در ادامه دکتر نصیر احمد نور سفیر افغانستان در ایران در خصوص مقام شعری کاظمی و همچنین مهاجرت و اثرات آن صحبت کرد.

کاظمی: امیدوارم یک روز ما افغان‌ها، اتباع بیگانه نباشیم

محمدکاظم کاظمی به عنوان آخرین سخنران در مراسم تقدیر از خود، مطالبی را مطرح کرد. وی در ابتدا گفت: وقتی آقای قرایی گفتند چنین برنامه‌ای را می‌خواهند برای من برگزار کنند، برایم چندان دلپذیر نبود. اما وی جمله‌ای گفت که من نتوانستم دعوتش را زمین بگذارم. او به من گفت: ما می‌خواهیم به این وسیله شعر افغانستان را معرفی کنیم.

کاظمی در ادامه گفت: یکی از برکاتی که شعر برای ما داشت این بود که یک پل پیوند بین ایران و افغانستان ایجاد شد. این امر می‌توانست شروعی مناسب باشد. ارتباط گروهی از شاعران ایران و افغانستان می‌تواند شروعی برای ارتباط فرهنگی دو ملت باشد.

وی خاطرنشان کرد: امروز دیگر تصویر افغانستان فقط در صفحه حوادث روزنامه‌ها نیست. امیدوارم یک روز ما اتباع بیگانه نباشیم، بلکه در یک سرزمین گسترده هموطن یکدیگر باشیم.

این شاعر مشهور افغان در پایان گفت: اینکه امروز یک برنامه برای شاعران افغانستانی برگزار می‌شود و در آن مسؤولان بلندپایه ایران و سفیر افغانستان حضور دارند را به فال نیک می‌گیریم. امیدواریم نگرش مردم ایران نسبت به مردم افغان بهبود یابد. به نظر من خوب نیست ایران تنها به نخبگان افغانی نگاه ویژه داشته باشد. باید این نوع نگاه که به شاعران افغانی است به کارگر افغانی نیز باشد.

در پایان مراسم هدایا و لوح‌هایی از سوی سازمان هنری رسانه‌ای اوج، سفارت افغانستان در ایران، دفتر هنر و ادب حوزه هنری، حوزه هنری مشهد، شهرستان ادب و خانه ادبیات افغانستان به کاظمی اهدا شد.

لازم به ذکر است پیش از این سازمان هنری رسانه‌ای اوج در هفت برنامه قبلی «شب شاعر»، به تجلیل از شاعرانی همچون رضا اسماعیلی، مصطفی محدثی خراسانی، یوسف‌علی میرشکاک، قادر طهماسبی (فرید)، محمدحسین جعفریان، عباس باقری و حبیب چایچیان (حسان) پرداخته است.