تحول در علوم انسانی به چه معنا است؟ اصلاح یا تعطیلی و حذف رشته ها؟

گروه فرهنگی- محمد پورغلامی: آنگونه که در خبرها آمده بود دانشکده علوم اجتماعی دانشگاه علامه طباطبایی اعلام کرده است آن رشته هایی که در سال های پیش توسط مسئولین قبلی دانشگاه حذف شده اند، مجددا راه اندازی شده و دانشجو جذب خواهند کرد.

به گزارش بولتن نیوز، نکته جالب آن است که در این میان برخی از رسانه های ضدانقلاب اینگونه وانمود کرده اند که این اقدام به معنای تقابل بین دولت و اندیشه های رهبرانقلاب مبنی بر ضرورت «تحول در علوم انسانی» است. در حالی که اگر کسی کمترین مطالعه ای در این زمینه داشته باشد و به سخنان رهبر انقلاب پیرامون موضوع تحول در علوم انسانی گوش داده باشد، متوجه اشتباه فاحش این موضوع خواهد شد.

البته این رسانه ها و افراد وابسته به آنها نیز به خوبی بر اشتباه خود واقف اند و برای آنکه به خیال خود، فضای تقابلی در درون نظام به وجود آورند چنین مسائلی را عنوان می کنند. اما برای ایضاح بیشتر، بولتن نیوز به دو نکته در این مورد، اشاره کوتاهی خواهد کرد.

اول آنکه ضرورت بازنگری در سرفصل های دانشگاهی از ابتدای انقلاب مطرح بود و تحت تأثیر همین موضوع هم بود که «انقلاب فرهنگی» حادث شد و چند سالی دانشگاه ها به تعطیلی انجامید. نکته مهم آن است که اتفاقا خیلی از افرادی که کار دانشگاه ها را به تعطیلی کشاندند و دم از علوم انسانی غربی زدند، امروزه کاتولیک تر از پاپ شده اند و سکولارتر از هر لیبرالی! بعضی ها چون فرج دباغ (عبدالکریم سروش) که هسته اصلی به وجودآورنده انقلاب فرهنگی بودند نیز از اساس منکر آن شدند و بیان کردند که اصلا به ما ربطی نداشته است! البته چنین جریانات رادیکالی در طول سال های بعد از انقلاب نیز وجود داشته اند که با تمامی علوم جدید به بهانه آنکه غربی هستند، مخالفت کرده و آن را برای کشور مضر و گاهی حرام دانسته اند!

در حالی که اگر به سخنان رهبر انقلاب رجوع شود، ایشان هیچگاه دارای چنین مواضع تندی نبوده اند. دغدغه اصلی رهبر انقلاب، «اصلاح» سرفصل های علوم جدید به خصوص علوم انسانی و اجتماعی است نه «تعطیلی» و یا «حذف» دانشگاه ها و دانشکده ها!

اقداماتی هم که در چند سال گذشته در دانشگاه علاه اتفاق افتاده است، معلول سیاست سیاستگذاران آن دانشگاه ها یا مسئولین وقت وزارت علوم بوده است. کمااینکه رهبرانقلاب در یکی از جلسات خود با دانشجویان با اشاره به اینکه باید در علوم انسانی از حالت «تقلید» درآمده و به «اجتهاد» برسیم فرمودند:

«ما بايستى در علوم انسانى اجتهاد كنيم؛ نبايد مقلد باشيم. اما حالا فرض كنيد كه فلان رشته‌هاى علوم انسانى در دانشگاه حذف بشود يا حذف نشود يا كم بشود؛ من روى اين چيزها هيچ نظرى ندارم. من نه نفى ميكنم، نه اثبات ميكنم؛ يعنى كار من نيست، كار مسئولين است. ممكن است مصلحت بدانند بعضى از رشته‌ها را حذف كنند يا نكنند؛ حرف من اين نيست؛ حرف من اين است كه در باب علوم انسانى كار عميق انجام بگيرد و صاحبان فكر و انديشه در اين زمينه‌ها كار كنند.» (19/5/1390)

بنابراین دغدغه ایشان معطوف به نگاه اصلاح محورانه بوده است نه تعطیلی و حذف. به همین دلیل هم ایشان در ابلاغ سیاست‌های كلی برنامه پنجم توسعه، در یکی از بندهای آن که به موضوع «تحول و ارتقاء علوم انسانى» توجه دارد، چنین آورده اند: «تقويت جايگاه و منزلت اين علوم، جذب افراد مستعد و با انگيزه، اصلاح و بازنگرى در متون و برنامه‌ها و روش‌هاى آموزشى، ارتقاء كمى و كيفى مراكز و فعاليتهاى پژوهشى و ترويج نظريه‌پردازى، نقد و آزادانديشى.»

دوم آنکه رهبرانقلاب هیچگاه همه دستاوردهای جدید بشری و به تبع آن علوم انسانی غربی را رد نکرده و خواستار طرد و کنار گذاشتن همه آن نشده اند. بلکه ایشان معتقدند که اولا می بایست به «مبانی معرفتی» علوم جدید توجه داشت و دانست که مبانی آن با مبانی معرفتی اسلامی دارای تفاوت ها و بعضا تضادهایی است، و ثانیا بهره بردن از علوم غربی نمی بایست امری دائمی و همیشگی باشد بلکه باید این بهره بردن معطوف به نگاه تولیدکنندگی و یا به تعبیر رهبر انقلاب حرکت از مقام شاگردی به مقام استادی باشد:

«مبانى علوم انسانى در غرب از تفكرات مادى سرچشمه ميگيرد. هر كس كه تاريخ رنسانس را خوانده باشد، دانسته باشد، آدمهايش را شناخته باشد، اين را كاملاً تشخيص ميدهد. خب، رسانس مبدأ تحولات گوناگونى هم در غرب شده؛ اما مبانى فكرى ما با آن مبانى متفاوت است. هيچ ايرادى هم ندارد كه ما از روان‌شناسى و جامعه‌شناسى و فلسفه و علوم ارتباطات و همه‌ى رشته‌هاى علوم انسانى كه غرب ايجاد و توليد كرده يا گسترش داده، استفاده كنيم. من بارها گفته‌ام كه ما از يادگيرى به هيچ وجه احساس سرشكستگى نميكنيم. لازم است ياد بگيريم، از غرب ياد بگيريم، از شرق ياد بگيريم - «اطلبوا العلم ولو بالصّين» - خب، اين كه روشن است. ما از اين احساس سرشكستگى ميكنيم كه اين يادگيرى به دانائى و آگاهى و قدرت تفكر خود ما منتهى نشود. هميشه كه نميشود شاگرد بود؛ شاگردى ميكنيم تا استاد شويم. غربى‌ها اين را نميخواهند؛ سياست استعمارى غرب از قديم همين بوده؛ ميخواهند در دنيا يك تبعيضى، يك دو هويتى‌اى، يك دو درجه‌اى در مسائل علمى وجود داشته باشد.» (همان)

بنابراین آن مسأله ای که رهبر انقلاب بر آن تأکید دارند توجه دانشگاه و دانشجویان به «مبانی معرفتی» علوم انسانی و اجتماعی است. چاره کار را هم از نظر ایشان از همین جا باید آغاز شود. یعنی از تدوین و تبیین مبانی معرفتی علوم انسانی. به همین دلیل بود که ایشان در دیدار اخیر خود با اعضاء شورای عالی انقلاب فرهنگی بر این موضوع تأکید کرده و فرمودند:

«مسئله‌ى علوم انسانى هم مسئله‌ى ديگرى است كه خيلى مهم است... به نظر بنده اساسى‌ترين كار هم اين است كه مبناى علمى و فلسفىِ تحوّل علوم انسانى بايد تدوين بشود؛ اين كار اساسى و كار اوّلى است كه بايستى انجام بگيرد.»