نظام وظیفه عمومی؛ نیازمند تحول یا تداوم وضعیت موجود؟

به گزارش بولتن نیوز،خدمت وظیفه عمومی یا همان سربازی مساله ای است که با توجه به الزامات آن برای حدود نیمی از اعضای جامعه (مردان) در زمره مهمترین و توجه برانگیزترین موضوعات اجتماعی قرار دارد.

از سال 1303 تاکنون (نزدیک به 9 دهه) اغلب مردان ایرانی پس از رسیدن به سن قانونی 18 سال یا بعد از پشت سر گذاشتن تحصیلات تکمیلی در دانشگاه ها ملزم به گذراندن دوره خدمت وظیفه عمومی بوده اند.

در طول این سال ها، مدت زمان به نسبت طولانی (حدود 2 سال) و شرایط خاص و ویژگی های این دوره سبب شده تا مساله خدمت در نظام وظیفه عمومی به عنوان متغیری مهم و اصلی بر زندگی فردی و اجتماعی بسیاری تاثیرگذار باشد.

در روزهای اخیر بار دیگر موضوع خدمت وظیفه به یکی از محورهای بحث و گفتگو در جامعه بدل شده و توجه بسیاری اعم از شهروندان عادی، صاحب نظران و کارشناسان را به خود جلب کرده است.

در این ارتباط، روز یکشنبه بیست و چهارم آذرماه «موسی کمالی» جانشین اداره منابع انسانی ستاد کل نیروهای مسلح در یک گفت و گوی خبری از احتمال افزایش مدت خدمت سربازی، تعلیق کسر خدمت ها و نیز کاهش انواع معافیت های خدمتی خبر داد.

سردار کمالی در جمع خبرنگاران با اشاره به کاهش آمار تولد در سال های گذشته اظهار داشت؛ این میزان در سال 1360 نزدیک 5/2 میلیون تن بوده که در سال 1370 به حدود 6/1 میلیون نفر کاهش یافته است. همچنین در سال 1380 آمار تولد به حدود یک میلیون و یکصد هزار نفر رسیده و این سیر نزولی همچنان ادامه دارد.

بدین ترتیب نتیجه مستقیم کاهش آمار تولد در ایران، کمبود نیروی انسانی در ساختار نظام وظیفه است و از این رو به احتمال بسیار زیاد در سال 1393 مدت خدمت سربازی برای مشمولان از 21 ماه عادی (صرف نظر از کسر خدمت در مناطق عملیاتی، محروم و بد آب و هوا) به 24 ماه افزایش خواهد داشت.

افزون بر این، 20 تا 25 درصد از میزان معافیت های پزشکی کاسته خواهد شد تا کمبود نیروی مورد نیاز نظام وظیفه عمومی جبران شود.

سردار کمالی با اشاره به اظهار نظرهای گوناگون در زمینه لزوم تغییر سیستم کنونی خدمت وظیفه، تصریح کرد که مسوول رسیدگی به موضوع خدمت سربازی، ستاد کل نیروهای مسلح خواهد بود و دیدگاه های ارایه شده در مورد اصلاح وضعیت کنونی بایستی منطبق با واقعیت های موجود در این زمینه باشد.

وی در اوایل آذرماه نیز در پاسخ به پرسش خبرنگاران در مورد اظهار نظر برخی نمایندگان مجلس شورای اسلامی مرتبط با احتمال کاهش مدت زمان خدمت سربازان متاهل، تاکید کرده بود که مجلس حق ورود به موضوع خدمت سربازی را ندارد و بر طبق قانون اختیار کاهش یا افزایش مدت زمان خدمت وظیفه به ستاد کل نیروهای مسلح واگذار شده است.

بر پایه قانون خدمت وظیفه عمومی، مدت زمان خدمت سربازی 24ماه تعیین شده که در صورت وجود کمبود یا مازاد نیروی مورد نیاز، ستاد کل نیروهای مسلح می تواند آن را به کمتر یا بیشتر از مدت زمان مشخص شده تغییر دهد.

آخرین قانون خدمت وظیفه عمومی بر پایه طرح پیشنهادی دولت در آبان ماه 1390 به تصویب رسید و پس از آن آیین نامه های اجرایی مرتبط با قانون مزبور تصویب و ابلاغ شد.



** نگاهی به واقعیات موجود در رابطه با خدمت وظیفه عمومی

......................

مسوولان نظام وظیفه عمومی با تاکید بر نقش بسیار مهم سربازان، درجه داران و افسران وظیفه در بخش ها و زیر مجموعه های گوناگون نیروهای مسلح، برخی اظهارنظرها در زمینه تغییر در وضعیت کنونی به سمت کاهش شمار سربازان را ناشی از بی اطلاعی از مسائل دفاعی و امنیتی کشور بر می شمرند.

شماری از کارشناسان نیز با توجه به اهمیت نیروهای مسلح در منطقه حساس خاورمیانه، به این واقعیت اشاره دارند که در زمان حاضر بیش از نیمی از نیروی زمینی ارتش جمهوری اسلامی ایران و بخش مهمی از نیروهای سپاه پاسداران انقلاب اسلامی و نیز نیروهای انتظامی را سربازان وظیفه تشکیل می دهند و از این رو طرح هایی مانند لغو خدت اجباری به طور مستقیم بر توان و کارایی نیروهای مسلح مزبور تاثیر گذار خواهد بود.

افزون بر این، طرح هایی مانند سربازی حرفه ای نیازمند افزایش چند برابری بودجه نیروهای مسلح برای همسان سازی حقوق و مزایای پرسنل رسمی و پیمانی با سربازان حرفه ای نظام وظیفه عمومی است.

با این حال، مرکز پژوهش های مجلس شورای اسلامی در تابستان سال جاری پس از انتشار گزارش هایی در زمینه آسیب های عملکرد نظام کنونی وظیفه عمومی با ارایه طرح های جایگزین، دگرگونی ساختار موجود را خواستار شد.

در این گزارش، نگاه امنیت محور به موضوع سربازی و بی توجهی به ابعاد فرهنگی و اجتماعی آن، رفتار ناصحیح با سربازان و پایین آمدن منزلت اجتماعی آنان، مشکلات تغذیه ای، تاثیرات منفی اقتصادی و ... از جمله آسیب های وضعیت کنونی خدمت وظیفه عمومی برشمرده شده است.

و اما مساله مهمتر در این میان، استفاده غیربهینه از ظرفیت و توان خیل چشمگیر سربازانی است که مدت زمان طولانی را در دوره وظیفه عمومی می گذرانند.

در این ارتباط، الگوی نخست پیشنهادی مرکز پژوهش های مجلس با عنوان «خدمت علمی- تخصصی» ارایه شده که در آن سربازان تحصیل کرده بر اساس رشته تخصصی شان در بخش های گوناگون به کار گرفته می شوند تا ضمن افزایش بهره وری، بین خدمت تخصصی سربازان و آینده شغلی آنان نیز پیوندی کارآمد برقرار شود.

الگوی بعدی «خدمت داوطلبانه - بسیجی چابک» است که در آن توجه به انگیزه سربازان داوطلب برای افزایش سطح چالاکی نیروهای مسلح مورد تاکید قرار گرفته است.

در ادامه به این موضوع اشاره شد که با توجه به لزوم افزایش سطح فناوری های نوین در نیروهای مسلح، سربازان موقت وظیفه که از سطح آموزش بسیار پایینی در طول دوره خدمت برخوردار شده اند، نمی توانند نیروهای مناسبی برای استفاده از این فناوری ها باشند.

از این رو، تخصصی تر شدن ماموریت های نیروهای مسلح، حرکت به سمت ایجاد ارتش حرفه ای از طریق جذب سربازان داوطلب و نیز استفاده بهینه از نیروهای وارد شده به نظام وظیفه عمومی را بیش از پیش الزامی می سازد.

مرکز پژوهش های مجلس با بررسی نظام وظیفه عمومی در 198 کشور جهان، آماری را منتشر کرده که بر پایه آن در 57 درصد از کشورها سربازی اجباری وجود نداشته یا لغو شده و در 8 درصد از کشورها از الگوهای سربازی اجباری و داوطلبانه بطور همزمان استفاده می شود.

همچنین در 10 درصد از کشورها (20کشور) خدمت وظیفه عمومی به شکل سربازی اجباری برای دوره ای بیش از 18 ماه وجود دارد.

افزون بر بررسی های مرکز پژوهش های مجلس، نگاهی گذرا به وضعیت نظام وظیفه عمومی در کشورها بویژه در سال های اخیر واقعیاتی قابل تامل را نمایان می سازد.

در کشورهایی مانند چین با وجود جمعیت بالا، همچنان مدل های خدمت وظیفه عمومی (نزدیک به دو سال) مورد استفاده قرار می گیرد و حتی در سال های اخیر اقدامات قابل توجهی برای استفاده از توان زنان در بخش های مختلف نظامی صورت گرفته است.

در کشوری چون روسیه با وجود اهمیت زیاد نیروهای مسلح، طی سال های گذشته تصمیماتی برای افزایش میزان نیروهای داوطلب حرفه ای در مقایسه با نیروهای خدمت اجباری در دستور کار قرار گرفته است. البته در این کشور همچنان مرز سنی نیروهای ذخیره اجباری 50 سال است.

در ترکیه با مرز سنی 41 سال برای نیروهای ذخیره اجباری، دوران خدمت سربازی بتازگی از 15 به 12 ماه کاهش یافته که این میزان برای نیروهای تحصیل کرده کمتر خواهد بود. همچنین برخی مشمولان شاغل خارج از کشور می توانند با پرداخت مبلغ معینی از معافیت خدمت وظیفه عمومی بهره مند شوند.

کشور مصر یکی از طولانی ترین دوره های خدمت نظام وظیفه عمومی را دارا است. در این کشور مردان 18 تا 30 ساله موظف به گذراندن دوره اجباری 18 تا 36 ماهه هستند و 9 سال پس از پایان این دوره، در زمره نیروهای ذخیره قرار می گیرند.

در برخی کشورهای غربی چون آمریکا، فرانسه و آلمان خدمت وظیفه عمومی به معنای سربازی اجباری وجود ندارد و برخی شهروندان از سنین 18 سال به بالا بصورت داوطلبانه و حرفه ای به نیروهای مسلح می پیوندند. در شماری از کشورهای اروپایی مانند اتریش و نروژ خدمات اجتماعی چون آتش نشانی جایگزین خدمت وظیفه اجباری در نیروهای مسلح شده است.

کشوری چون سوییس نیز الگوی جالبی برای خدمت نظام وظیفه عمومی بکار گرفته است. هر مرد سوییسی دستکم بایستی 260 روز را در واحدهای نظامی خدمت کند. در این میان، هر سرباز در ابتدا به مدت 18 هفته دوره آموزش های تخصصی را می گذراند. مردان سوییسی با پایان دوره اولیه خدمت وظیفه عمومی، طی 10سال به شکل متناوب ملزم به گذراندن آموزش های نظامی به روز شده خواهند بود. بدین ترتیب سوییس را می توان یکی از بزرگترین دارندگان نیروهای ذخیره کارآمد نظامی (به نسبت جمعیت) به شمار آورد.

نکته قابل تامل اینکه در برخی کشورهای همسایه ایران همچون عراق، عربستان سعودی، امارات متحده عربی، پاکستان و افغانستان خدمت داوطلبانه با به کارگیری نیروهای حرفه ای نظامی جایگزین سربازی اجباری شده است.



** جمع بندی

......

با توجه به آنچه گفته شد و با وجود مشکلات بسیار پیش روی تغییر الگوهای سنتی خدمت وظیفه عمومی در ایران، این نظام نیازمند اصلاح و بهسازی است. بویژه اینکه تغییرات فزاینده در مفاهیم مربوط به امنیت این اصلاح را ضروری تر از قبل می نماید.

در گام نخست بایستی به این واقعیت اشاره کرد که اصلاح ساختار وظیفه عمومی نیازمند زمانی طولانی و برنامه ریزی های دقیق است.

اصلاح روند خدمت وظیفه عمومی در کشوری چون انگلیس 15 سال به طول انجامید و در ایران نیز با توجه به واقعیت های مسائل امنیتی و دفاعی بایستی در پروسه ای طولانی مدت به بهینه سازی ساختار وظیفه عمومی پرداخت.

افزون بر آنچه گفته شد افزایش بهره وری سربازان وظیفه نیازمند صرف هزینه های بسیار و استفاده از سطوح بالای فناوری در نیروهای مسلح برای بهره گیری از تخصص سربازان تحصیل کرده و فن آموخته است. در این پیوند، برخی کارشناسان ورود بخش هایی از نیروهای مسلح و بویژه ارتش در حوزه های تولیدی- صنعنی و فنی را در این مسیر راهگشا می دانند.

مساله دیگر لزوم توجه کامل به مسائل و مشکلات پرشمار سربازانی با شرایط ویژه است. به عنوان مثال سربازان متاهل و نیز تنها تامین کنندگان درآمد خانوارها بایستی در اولویت رسیدگی به مشکلات دوره خدمت وظیفه عمومی قرار گیرند.

در پایان، حرفه ای تر شدن سربازی، افزایش سطح آموزش و نیز درآمد سربازان، افزایش چالاکی و ایجاد انگیزه های دوچندان برای خدمت در واحدهای خدمات نظامی و حتی اجتماعی می تواند از جمله مهمترین الزامات اصلاح نظام وظیفه عمومی به شمار آید.

از محمد کاظمی