تاملی بر نقش یعقوب لیث صفاری در آغاز شعر پارسی

به گزارش بولتن نیوز ، دکتر محمد جواد گودینی نویسنده، مترجم و استاد حوزه و دانشگاه نوشت: شعر و ادب پارسی در تاریخ بیش از یک هزاره ساله ی خود، بزرگان و چهره های نامداری را به خود دیده که در توسعه ی آن نقشی مهم را بر عهده گرفته و با رویکردی ملی بر اهمیت سرودن شعر به زبان پارسی و تشویق سرایندگان به این مساله تاکید کرده و به درخشش ادب پارسی کمک شایانی نمودند؛ یکی از این چهره های درخشان و مانا که حقی سترگ بر گردن ادب و شعر پارسی دارد، حاکم پرآوازه و دلیر صفاریان "یعقوب بن لیث" است که نامش با پیدایش شعر به زبان پارسی دَری عجین شده و زمانی که بر اریکه ی قدرت سوار بوده و دستورش را فرمان می بردند، امر کرد کسی به زبان عربی که او از آن بهره ای نداشت، شعری نسروده و به زبان پارسی سروده های خود را عرضه نمایند و از این رو شاعران را به این مهم تشویق و ترغیب نمود.

وی به سال 224 قمری در منطقه ی سیستان دیده به جهان گشود و با آنکه از طبقه ی متوسط جامعه به شمار می رفت، به کمک نبوغ، دلاوری و جنگاوری اش به رشدی کم نظیر و جایگاهی رفیع دست یازید؛ پدرش مردی رویگر بوده و زمانی که به سن جوانی رسید، به جمع عیاران پیوست و به مقام سرهنگی دست یافت. وی بر اساس شایستگی ها و توانایی هایش امیر سرزمین خراسان شد و بر فارس، کرمان و ... نیز سیطره یافت و توانست سلسله ی صفاریان را پایه گذاری نماید و بقایای طاهریان (اولین حکومت نیمه مستقل از دستگاه خلافت در سرزمین خراسانِ بزرگ) را براندازد. (بررسی زندگانی ابوفراس حمدانی و تاملی بر اشعارش، ص47- 42).

یعقوب امیر صفاری پس از آنکه پایه های حکومت خویش را محکم ساخت، بر پانزدهمین خلیفه ی عباسی "المعتمد علی الله" شورید و با پیروزی های چشمگیری که بدست آورده بود، عازم سرزمین های غربی شد و در صدد از میان برداشتن خلافت عباسی در بغداد برآمد.

معتمد خلیفه ی عباسی که با بحرانی بزرگ مواجه بود، نمایندگانی نزد یعقوب فرستاد تا از پیش روی او به سمت عراق جلوگیری نماید؛ اما این تلاشها نتیجه ای در بر نداشت و حاکم صفاری نپذیرفت و خلیفه نیز به ناچار همراه با برادرش موفَّق و فرماندهان و لشکریانش عازم نبرد گردید.

خلیفه ی عباسی خود شخصا در جریان این نبرد با دولت صفاریان در لشکر عباسی حضور داشت و فرمان می راند و از این رو روحیه ی سربازان دولت عباسی دو چندان گردید و به همین دلیل لشکر یعقوب آسیب پذیر می نمود. پس از آنکه یعقوب مجروح گردید و چند تیر به او اصابت نمود، اوضاع به نفع لشکر بغداد پیش می رفت و یعقوب در این پیکار شکست خورد و غنائم بسیاری بدست لشکر خلیفه ی عباسی افتاد.

این رویداد (شکست یعقوب صفاری) در ماه رجب سال 262 هجری رخ داد و از آن به نبرد "دیر عاقول" یاد می شود. حاکم صفاری توانست از میدان بگریزد و جان سالم بدر برد؛ اما پس از این ناکامی بزرگ، دیگر شرایطش مساعد نبود و دولت با او همراه نبود. وی در نهم ماه شوال سال 265 هجری در منطقه ی جندی شاپور بر اثر بیماری درگذشت. ( تاریخ ایران از آغاز اسلام تا پایان صفویان، ص265- 264).

به نظر می رسد یعقوب در واپسین سالهای عمرش در صدد نبردی دیگر با سپاه بغداد بود که مرگ وی را امان نداد و او نتوانست به آرزویش که نابود سازی خلافت عباسی بود، ‌دست یافته و آن را محقق نماید. وی به سال 265 هجری بدرود حیات گفت و برادرش عمرو جانشینش شد و با خلیفه ی بغداد سازش کرد و در صدد نبرد با خلافت عباسی نبود.

می توان یعقوب لیث را از پایه گذاران استقلال ایران توصیف نمود؛ او از اقشار پایین جامعه ی آن روزگار ظهور نمود و در ادامه، قدرت را بدست گرفت و به شخصیتی بانفوذ و قدرتمند تبدیل گردید؛ او که با خلافت عباسی از درِ ستیز وارد شد، جنگی را بر خلیفه ی عباسی (در منطقه ای میان بغداد و مدائن) تحمیل نمود که به شکستش منتهی گردید.

یعقوب پس از آنکه در شکست خلافت عباسی ناکام ماند و برنامه هایش در این خصوص به فرجام نرسید، با دلی اندوهناک دنیا را ترک گفت و در جندی شاپور درگذشت. پس از مرگ وی، برادرش عَمرو بن لیث به حکومت رسید. وی کوشید روابط خوبی با خلیفه ی عباسی موفق برقرار نماید و اموال بسیاری برای خلیفه فرستاد. امیران صفاری به مدت حدود یک قرن تنها به حکومت سرزمین سیستان اکتفا کرده و جز در مواردی معدود، موفقیت چشمگیری بدست نیاوردند. آخرین امیر صفاری، امیر خَلَف بن احمد نام دارد که تا سال 344 هجری در سیستان حکمرانی کرد. (رجال سیاسی، ادبی و هنری تاریخ ایران، ص50).

چنانکه اشارت رفت، یعقوب لیث صفاری نقش مهمی در ایجاد تمایل در شاعران پارسی برای سرودن شعر به زبان پارسی ایفا نمود و شاعران را از اینکه به زبانی شعر نگویند که او در نمی یابد (یعنی زبان عربی)، نهی کرد. به همین دلیل یعقوب لیث صفاری در تشویق شاعران به سرودن شعر به زبان فارسی و دوری از عربی سرایی و در نتیجه شکوفایی ادبیاتِ درخشانِ پارسی نقش آفرینی کرد و اقدام وی در این خصوص، قابل ستایش است. (تاریخ تکوین دولت صفاری، ص164؛ یعقوب لیث، ص134).

وی به زبان عربی توجهی نداشت و از آن بهره ای نداشت و زمانی که یکی از سرایندگان در حضور وی شعری به زبان عربی خواند، وی گفت: چیزی که من اندر نیابم، چرا باید گفت؟ پس از این بود که "محمد بن وصیف" (دبیر نامه های یعقوب که در ادب و فضل نیز دستی داشت) به سرودن شعر به زبان پارسی همت گمارد و ظاهرا نخستین کسی بوده که به تشویق یعقوب وارد این وادی گردید و سرودن شعر به زبان پارسی را آغاز گر بوده و این راه را باز نمود؛ ‌مسیری که در ادامه وسط بزرگان شعر و ادب پارسی همانند ابو عبد الله رودکی (پدر شعر پارسی)، فردوسی طوسی، سنایی غزنوی، مولانا جلال الدین رومی، سعدی، عطار نیشابوری، حافظ شیرازی، وحشی بافقی و ... پیموده شد و به درخششی والا دست یافت و اکنون یکی از مفاخر ایرانیان و میراث های ادبی جهان به شمار می رود که مایه ی مباهات پارسی زبانان است.

خلاصه ی سخن آنکه یعقوب لیث صفاری مردی که در تاریخ سیاسی ایران به بنیانگذار دولت صفاریان مشهور است، در تاریخ ادبیاتِ پارسی نیز از شهرت برخورد بوده و نقشی بی مانند در زنده نگاه داشتن ادب پارسی و توسعه ی آن به انجام رساند که اقدام وی در این خصوص بسیار قابل تقدیر و تحسین بوده و به پیشرفت ادب پارسی در سده های آتی منجر گردید و برای بزرگان شعر و ادب پارسی، بستری فراهم آورد تا بتوانند به زبان شیرین پارسی شعر سروده و آن را به جامعه ی خویش عرضه نمایند.

فهرست منابع:

1- باستانی پاریزی، محمد ابراهیم، یعقوب لیث، انتشارات کتابخانه ی ابن سینا 1344

2- جعفریان، رسول، تاریخ ایران از آغاز اسلام تا پایان صفویان، نشر علم 1393

3- شجاعی، علی، تاریخ تکوین دولت صفاری، تهران، انتشارات اهل قلم 1376

4- گودینی، محمد جواد، بررسی زندگانی ابوفراس حمدانی و تاملی بر اشعارش، قم، میراث ماندگار 1401

5- موسی وند، منوچهر، رجال سیاسی، ادبی و هنری تاریخ ایران، نشر اخوت 1390