آشنایی با زندگی دعبل خزاعی سراینده ی بزرگ شیعی در عصر عباسی

به گزارش بولتن نیوز، دکتر محمد جواد گودینی نویسنده، پژوهشگر و استاد حوزه و دانشگاه نوشت: دِعبِل بن علی بن رزین خُزاعِی از قبیله ی بنی خُزاعة در سال 148 هجری (765 میلادی) زمانی که تنها 16 سال از غروب دولت اموی و آغاز خلافت خاندان عباسی می گذشت، در شهر کوفه دیده به جهان گشود. وی در روزگار جوانی اش به بغداد پایتخت دولت نوپای عباسی آمد و در شهر بغداد با شاعر بزرگ و بلند آوازه ی عصر عباسی مسلم بن ولید مشهور به "صریع الغوانی" آشنا گردید و در ادامه اصول شعر سرایی و ادبیات را از او آموخت.
دعبل خزاعی که دیگر به شاعری جوان و جویای نام تبدیل شده بود، به دربار عباسیان نیز بار یافت و در ادامه، شیوه ی هجوگویی خلفا و شخصیت های عباسی را در پیش گرفت. در روزگار زندگی اش، هارون الرشید، مامون، معتصم و ابراهیم بن مهدی (عموی مامون عباسی و از شخصیت های سترگ خاندان عباسی) را مورد هجو و بدگویی خود قرار داد و سروده های گزنده ای از وی در هجو و نکوهش خلفای عباسی برجای مانده است. از این رو، وی همواره با نگرانی به زندگی خویش ادامه می داد و از او چنین نقل گردیده است:
"پنجاه سال است که چوبه ی دار خود را با خود حمل می کنم [کنایه از این که خود را در معرض مرگ می یابم و قتل را به خود نزدیک می بینم]؛ اما کسی را نمی یابم مرا بدان بیاویزید".
پس از وفات هارون الرشید خلیفه ی مقتدر عباسی، اختلاف میان پسرانش امین و مامون بر سر قدرت بالا گرفت و دودستگی و نزاع میان درباریان نمایان گردید. هنگامی که مامون عباسی در محرم سال 198 هجری پس از برکناری و قتل برادرش محمد امین با جانبداری ایرانیان به خلافت دست یافت، در اقدامی فریبکارانه (که عمق سیاست مداری و نفاق وی را آشکار می سازد)، امام علی بن موسی الرضا(ع) را به جانشینی خویش برگزید و خود را از دوستداران و شیفتگان اهل بیت(ع) می نمایاند و در اقدامی دستور داد به نام امام سکه ضرب نموده و به جای لباس های سیاه، جامه های سبز بر تن کنند.
با انتخاب امام رضا(ع) به ولایتعهدی دستگاه عباسی، شاعر نامدار عصر عباسی اول دعبل خزاعی رهسپار سرزمین خراسان گردید و در شهر مرو، سروده ی دلنشین، زیبا و سوزناک خود را در حضور امام(ع) قرائت نمود. این قصیده که به "قصیده ی تائیة" مشهور بوده، به ذکر سختی ها و مصیبت هایی که بر اهل بیت(ع) روا داشته شده و ستم هایی که در روزگار بنی امیه و بنی عباس بر علویان و دودمان آل أبی طالب تحمیل گردیده، می پردازد. این سروده ی دعبل، شاهکار ادبی وی و سبب نامدار شدن او جایگاه ادبی والای او و ثبت نامش در میان برترین سرآیندگان ادبیات آیینی و شیعی به شمار می رود و می توان آن را از زیباترین، مشهورترین و تاثیرگذار ترین سروده های شیعی در ستایش اهل بیت(ع) و ذکر مراثی خاندان وحی(ع) توصیف نمود.
یاقوت حموی درباره ی این شاهکار ادبی دعبل خزاعی که از اهمیت بسزایی در ادبیات آیینی عصر عباسی برخوردار است، چنین می نویسد:
"دعبل از مشاهیر و بزرگان شیعه بوده و قصیده ی تائیة اش در ستایش اهل بیت«ع» از بهترین سروده ها و ستایش است. او این قصیده را برای علی بن موسی«ع» در خراسان سرود. امام«ع» نیز ده هزار درهم و پیراهنی از خود را به او ارزانی داشت".
پس از آنکه دعبل بن علی قصیده ی خویش را در محضر هشتمین اختر تابناک امامت(ع) در سرزمین خراسان عرضه کرد و از لطف و عطای امام(ع) نیز برخوردار گردید، راهی سرزمین بغداد شد. در راه، هنگامی که به شهر قم رسید، مردم قم که از دلدادگان اهل بیت عصمت و طهارت(ع) بودند، به او پیشنهاد کردند لباسی را که امام رضا(ع) به او بخشیده است، به قیمت سی هزار درهم به آنان بفروشد. او در ابتدا نپذیرفت؛ اما اصرار مردم او را وادار به این کار کرد. اما پافشاری کرد مردم قم مقداری از آن پیراهن را برایش باقی گذارند تا در کفنش قرار دهد. مردم شهر قم نیز آستینی از آن پیراهن را به وی داده و باقی را میان خود تقسیم نمودند. نقل است که دعبل وصیت کرد قصیده ی تائیة را در لباسی بوشته و آن را به همراه آستین پیراهنی امام رضا(ع) در میان کَفَنش قرار دهند.
محسن أمین درباره ی جایگاه شعری دعبل خزاعی چنین نگاشته است:
"دعبل شاعری حق گو، سخنور و فصیح بود که بزرگ ترین شاعران روزگارش بر این مطلب گواهی داده اند. سروده های نیکو و ارزنده اش، او را از نداری و گم نامی به ثروت و سرشناسی رساند ... او شاعری دلاور، برخوردار از روحی توانا، باهوش، دانا، دوستدار و شیفته ی اهل بیت«ع» بود و از آنان به حمایت برمی خاست".
سرانجام شاعر توانا، شجاع و نامدار عصر عباسی که الهام بخش شاعران آیینی پس از خود به شمار می رود، در سال 220 هجری (835 میلادی) دار فانی را وداع گفت و فروغ زندگی اش به خاموشی گرایید. به روایت یاقوت حموی، دعبل در سال 246 هجری چهره در نقاب خاک کشید.
دعبل بن علی خزاعی از زندگی پرفراز و نشیبی برخوردار بوده و در طول زندگی اش حوادث تلخ و شیرین فراوانی را شاهد بوده است. می توان او را یکی از نامدارترین شاعران اهل بیت(ع) در عصر عباسی توصیف کرد که سروده های زیبا و جذابش در ستایش اهل بیت طاهرین(ع) همواره مورد توجه ادب دوستان قرار داشته و به دیگر سخن، الگوی دیگر شاعران و مادحان اهل بیت(ع) محسوب می گردد.
مشهورترین و زیباترین قصیده ی وی (مدارس آیات) که علت اصلی شهرت وی نیز سرودن همان قصیده به شمار می رود، در روزگار ولایتعهدی امام علی بن موسی الرضا(ع) و در حضور آن حضرت(ع) در سرزمین مرو قرائت شده است. دعبل در این قصیده ی زیبا و حزن آور، به رنج ها، مصیبت ها، دردها و سختی هایی که بر خاندان پیامبر(ع) وارد شده است، اشاره کرده و به زیباترین شکلی آن را بیان می کند. وی در ابیاتی از این قصیده، به حوادث کربلا اشاره کرده و شهادت شهدای فَخ، نفس زکیه (از سادات حسنی؛ در زمان خلافت منصور عباسی) و دیگر مصیبت های وارد شده بر خاندان وحی(ع) و فرزندانشان را از نظر دور نداشته و در این قصیده بر این مصیبت های محنت آثار می گرید.
دعبل خزاعی به زیبایی مظلومیت اهل بیت(ع) و ستمگری دشمنان خاندان رسالت(ع) را به تصویر کشیده و از عمق وجود، بر این فجایعی که در جهان اسلام رخ داده و این گونه بر اهل بیت خاتم پیامبران(ص) از سوی امت آن حضرت(ص) ظلم روا داشته می شود، اظهار شگفتی و ناراحتی می کند. در سروده های دعبل (بویژه آنچه در ستایش یا رثای اهل بیت«ع» سروده است) می توان لطافت، انسجام، دلنشینی و تاثیرگذاری فراوانی را مشاهده نمود که در سروده ی کمتر شاعرانی می توان نظیر آن را یافت.

پی نوشت ها

- تولد دعبل در زمان خلافت منصور دوانیقی روی داد. منصور به سال 137 هجری (پس از وفات برادرش ابوالعباس سفاح) بر تخت خلافت نشست و دوران زمامداری اش حدود 21 سال به طول انجامید. وی در سال 158 وفات کرد. (ر.ک: تاریخ أبی زرعة الدمشقی، ص47؛ زندگی سیاسی دعبل خزاعی و بررسی گزیده ی اشعارش، ص15)
- تاریخ الأدب العربی، ج2 ص285- 284؛ دعبل بن علی الخزاعی، حیاته و شعره، ص14
- وفیات الأعیان، ج2 ص266
- التنبیه و الأشراف، ص302 (ذکر خلافة المأمون)؛ مامون عباسی با هوش و سیاستی که از آن برخوردار بود، به خوبی می دانست امام رضا(ع) از چه جایگاه و محبوبیتی در میان مردم بویژه ایرانیان که او را در برابر برادرش امین یاری رسانده و ردای خلافت را بر تنش کردند، برخوردار است و هر گونه گزندی به امام(ع)، می تواند عواقب وخیمی به همراه داشته باشد و خشم مردم را برانگیزد؛ از این رو با چرخش موضعی آشکار نسبت به خلفای پیش از خود، به ظاهر با احترام رفتار می نمود و لحنش را ملایم کرد و برای زیر نظر گرفتن امام رضا(ع) و کنترل هر گونه قیام احتمالی از سوی امام(ع)، آن حضرت(ع) را از مدینه به مرو منتقل و منصب ولایتعهدی را به امام(ع) پیشنهاد کرد. (ر.ک: زندگی سیاسی دعبل خزاعی و بررسی گزیده ی اشعارش، ص55- 54)
- معجم الأدباء، ج11 ص103
- أعیان الشیعة، ج7 ص216
- معجم الأدباء، ج11 ص112
فهرست منابع:
1- ابن خلکان، وفیات الأعیان و أنباء أبناء الزمان، بیروت، دار الثقافة 1969
2- امین، محسن، أعیان الشیعة، بیروت، دار التعارف 2000
3- حافظ، عبد القادر، دعبل بن علی الخزاعی حیاته و شعره (پایان نامه کارشناسی ارشد)، بیروت، الجامعة اللبنانیة 1973
4- عبد الرحمن بن عمرو بن عبد الله، تاریخ أبی زرعة الدمشقی، بیروت دار الکتب العلمیة 1996
5- فروخ، عمر، تاریخ الأدب العربی، بیروت، دار العلم للملایین 1997
6- گودینی، محمد جواد، زندگی سیاسی دعبل خزاعی و بررسی گزیده ی اشعارش، قم، میراث ماندگار 1399
7- مسعودی، ابوالحسن علی بن حسین، التنبیه و الأشراف، قاهره، دار الکتب الملکیة 1938
8- یاقوت حموی، معجم الأدباء، بیروت، دار إحیاء التراث العربی 1988