متافیزیک خوشنویسی و رابطه آن با ابعاد هستی
گروه فرهنگ و هنر- فرهاد جلیلیان فرد*: تکریم هنر خوشنویسی یا به تعبیر رایج آن «خط» ازآن‌جهت است که قدسی‌ترین هنر در بین هنرهای اسلامی است. هنری که از یک‌سو اسباب وسیله‌ی نگارش و ارتباط را شامل می‌شود بطوریکه حضور خط جایگاه قبل و بعد از تاریخ را مشخص می‌کند و از جهت دیگر اصول زیبایی‌شناسی نهفته و درون‌گرایی را در خود دارد.
خطوط اسلامی که اقلام سته بخشی از آن را تشکیل می‌دهد، انشعاب آنها و تمامی خطوط از خط آرامی بوده که هرکدام از آنها به لحاظ پیدایش مسیرهای متفاوتی را چه به حیث زمانی و چه به حیث تاریخی نموده‌اند.
اقلام سته (ثلث، نسخ، ریحان، محقق، رقاع، توقیع) که به دست توانای شهید اول خوشنویسی ابن مقله بیضاوی شیرازی مسیری طولانی را طی نمود و قاعده‌مند شد. بعدها خطوط دیگری توسط هنرمندان ایرانی واضح شد که تعلیق، شکسته‌نستعلیق و نستعلیق ازجمله آن‌هاست. می‌توان از تفاوت‌های بنیادین دسته اول خط که در ذیل خطوط عربی جای می‌گیرد با بقیه خطوط ایرانی خصوصاً نستعلیق (که مجال تحلیل در این نوشتار است) بیشترین ارتباط را با دور دارد. منظور از دور در خوشنویسی، یعنی بیشترین انعطاف مسیر نوشتن که این مهم در خط نستعلیق به بالاترین حد زیبایی آن می‌رسد.
بطوریکه تماس پهنای حروف با خط زمینه، روی فواصل و نقاط متفاوتی به لحاظ اندازه متمرکز می‌شود. خط نستعلیق به لحاظ همین خصوصیات بارز دارای بصریت و زیبایی‌شناسی متفاوتی نسبت به خطوط رایج دیگر است چراکه در اجرای کلمات و کلیت نهایی کمپوزسیون اثر هیچ‌گونه استفاده‌ای از سطح در آن دیده نمی‌شود و این خط را صاحب هندسه روحانی نموده است و اصولاً اندازه‌گیری و هندسه در خط نستعلیق اصولی است که همراه اجرای کلمات و از رابطه‌ی بین کلمات و هم‌جواری موجود در فضای مثبت و منفی و یا به تعبیر خوشنویسی سواد و بیاض موجود در آنها به وجود می‌آید.
فضاهای مثبت و منفی در خط نستعلیق نمی‌تواند قاعده‌مند باشد چراکه خط نستعلیق با حسن هم‌جواری و حسن تشکیل کلمات و کلیت اثر خوشنویسی ارتباط دارد. به همین دلیل دارای هندسه‌ای است که به قاعده‌مندی دقیق و معلومی نمی‌رسد. واژه‌ی «حسن» در ذات و جوهر خود در خط نستعلیق مدام به سمت بی‌نهایت راه پیدا می‌کند. پس فضاهای مثبت و منفی در خط نستعلیق با آنچه در هنر شرق دور وجود دارد متفاوت است. به‌طور مثال تقسیم‌بندی این دو فضا که در سمبل ying-yang مشاهده می‌شود، دقیقاً فضای مثبت به همان قسمتی تقسیم‌شده که فضای منفی حضور دارد، اما در خط نستعلیق، در اجرای کلمات، عناصر خوشنویسی در شیوه‌ی اجرا باهم در تماس و در تصویر آنچه درروی کاغذ مشاهده می‌شود دخالت دارند.
یعنی درعین‌حالی که هرکدام از کلمات- نقاط- حروف و... دارای هویتی مستقل هستند ولی این عناصر بصری تأثیرگذاری مستقیمی بر روی‌هم دارند.
فضایی که به این شکل ساخته می‌شود می‌تواند هم مادی و هم معنوی و روحانی باشد. مادی بودن به لحاظ اندازه و ابعاد و خط قلم و معنوی بودن به لحاظ هندسه روحانی قابل‌تغییر و نامانا که در ذات خود به همراه دارد.
درواقع در وسعت یک دایره، نقاط بی‌شمار و قابل تشکیلی وجود دارد، نقاط نامحدودی که بدون هیچ محدودیت مکانی در کنار هم قرار می‌گیرند؛ اما زمانی که با گستره‌ی بعد خط (خط در بحث موردنظر این یادداشت) که دارای ابعاد است مواجه می‌شویم فضا محدود و قاعده‌مند می‌شود و خاصیت مادی به خود می‌گیرد.
پس در خط نستعلیق از یک‌سو با قواعد استعلایی مواجه هستیم که بعد معنوی آن را شامل می‌شود و از سوی دیگر با اجرای کلمات روبرو هستیم که خط یا همان بعد مادی خط را شامل می‌شود.
خط نستعلیق ایرانی همواره دارای این دو بعد است (مادی و معنوی) خصوصیتی که در نحوه‌ی اجرا و تکنیک وجود دارد. قاعده‌مندی دقیق در عین بی‌قاعدگی یعنی آنتروپیک در هنر یا همان آنارشی شی سازنده. گرچه بی‌قاعدگی در خط نستعلیق به معنی نداشتن هیچ‌گونه معیار و نظم نیست بلکه معنای آن، رها شدن در مکان و زمان است.
این ویژگی‌های ذکرشده در حد والا در خطوط میرعماد قزوینی- میرزای کلهر کرمانشاهی و میرزاغلامرضای اصفهانی را می‌توان مشاهده کرد که هرکدام دارای خصوصیات بارز و برجسته‌ای در تاریخ خط و خوشنویسی هستند.
در خاتمه‌ی این یادداشت، خط و خوشنویسی دارای عرصه و گستره‌ی وسیع و فراخی است که ذکر آن در این مجال و یادداشت کوتاه نمی‌گنجد؛ اما خط نستعلیق به دلیل خصوصیات استثنایی بسیار و بارز آن و نیز عرضه مادی و معنوی و روحانی بودن ان دارای خصوصیات این جهانی (مادی) و فضای نامتناهی است.
رنه گنون متفکر شرق و اسلام‌شناس مشهور مطلبی درخور توجه دارد که «خانه‌ی کعبه باید فرم مکعب شکل داشته باشد چراکه این جهانی است». فرم و ساختار کعبه این جهانی است اما طواف آن سر به لایتناهی دارد. عرضه نستعلیق نیز همین خصوصیات درخور توجه را داراست. فرم آن این جهانی، اما تعلیم و نگرش آن به سمت لایتناهی و توجه به سمت‌وسوی خداوند عزوجل است.
*پژوهشگر و مدرس خوشنویسی
انتهای پیام/#
شما می توانید مطالب و تصاویر خود را به آدرس زیر ارسال فرمایید.
bultannews@gmail.com
