چشم انداز شعر رضوی

به گزارش بولتن نیوز، متن این یادداشت که در روزنامه خراسان نیز منتشر شده به شرح زیر می باشد:

 

مدیحه رضوی در ایران از همان سال 201هجری که ورود حضرت علی بن موسی الرضا علیه السلام به ایران است، آغاز می شود و شاعرانی بزرگ چون دعبل خزاعی، ابونواس، علی بن عبدا... خوافی، ابن حجاج، صاحب بن عباد، ابوالحسن علی بن عیسی اربلی در سروده های رضوی خویش به عظمت امام، تأثیر امام در روشنگری، بیداری و رسواگری ستم و سرانجام شهادت مظلومانه و غریبانه وی اشاره می کنند.

 

اما درزبان فارسی، نخستن قصیده رضوی از سنایی غزنوی، شاعر قرن ششم است. این سروده گواه آن است که در آن روزگار، بارگاه و حرم رضوی آباد و زیارتگاه زائران فراوان بوده است که از گوشه و کنار به زیارت آن می شتافته اند. این قصیده معلوم می دارد که کرامات رضوی، حرم وی را مأمن و ملجاء و پناه مردمی ساخته که از بیابان ها و روستاهای دور به زیارت می آمده اند.

 

دین را حرمی است در خراسان/دشوارِ تو را به محشر، آسان ...

از این قدیم ترین قصیده رضوی موجود در شعر فارسی می توان دریافت که عنوان «غریب» در آن روزگاران نیز برای حضرت رضا علیه السلام به کار می رفته است. وجه غریب بودن امام از آن جهت است که در هنگام شهادت، امام دور از وطن (مدینه) زندگی می کرد و تنها امامی است که در هنگام شهادت، هیچ یک از خانواده و خویشاوندان در کنار او نبودند.

بعد از سنایی غزنوی، مشهورترین شاعری که به ستایش حضرت رضا علیه السلام و توصیف خراسان پرداخته، محمدبن حسام الدین، مشهور به ابن حسام خوسفی (875-782ق) است که سه قرن بعد از حکیم غزنوی، پس از ابیات توصیفی آغازین، گریزی به مشهد و توس و بارگاه رضوی می زند و برای محبوب و ممدوح خود این گونه از حرم و بارگاه رضوی استمداد می طلبد:

... چو جان درازی سرو تو از خدا خواهم/روم به قبله حاجت روای اهل زَمَن

از حدود قرن دهم به بعد قصاید، مراثی و مدایح رضوی چنان گسترش و کثرت می یابد که کمتر دیوانی می توان یافت که در آن، نشانی از شعر رضوی نباشد؛ حتی شاعران اهل تسنن پس از زیارت بارگاه رضوی، قصایدی غرّا و شیوا می سرایند که نشان شیفتگی و دلدادگی و ارادت آنان به این حاجتگاه و منزلگاه عاشقان و باورمندان است.

 

وجوه مشترک این سروده ها را در موارد زیر می توان خلاصه کرد:

 

1 – عمدتا در قالب قصیده اند و پس از قصیده، ترکیب بند، مهم ترین قالب شعری رضوی است.2 – به کرامات، گره گشایی ها و شفابخشی های حضرت رضا علیه السلام اشاره دارد.3 – ارادت و تجلیل و تکریم در سروده ها موج می زند.

4 – به شهادت حضرت رضا علیه السلام با  انگور به زهر آمیخته اشاره دارد.

5 – غربت حضرت از مهم ترین مضامین این سروده هاست.

6 – التجا، استغاثه و پناه جویی شاعر و مردم دردمند، گاه در آغاز و گاه در پایان و گاه تنیده در تار و پود سروده است.7 – به همجواری قاتل و مقتول (مأمون و حضرت رضا علیه السلام) اشاره دارند.8 – اشتیاق به زیارت مجدد و مکرر در سروده ها هست.در قرن اخیر شعر رضوی چنان اعتلا و عمق و گسترش می یابد که اگر آن سروده ها را جمع آوری کنیم، به چندین مجلد می رسد. شاعرانی چون صابر همدانی (1335ش)، بدیع الزمان فروزانفر (1349ش)، صغیر اصفهانی (1349ش)، احمد ناظرزاده کرمانی (1355ش)، قاسم رسا (1356ش)، امیری فیروزکوهی (1363ش) و ریاضی یزدی (1362ش) اندکی از خیل شاعرانی هستند که مدیحه گوی و منقبت سرای رضوی به شمار می آیند.در عصر انقلاب نه تنها شعر رضوی به فضاهایی تازه قدم می گذارد که برخی شاعران، مجموعه شعر مستقل رضوی به چاپ می رسانند. این مجموعه ها در قالب های گوناگون چون غزل، رباعی، دوبیتی، سپید، نیمایی، قصیده و چهارپاره است.

 

برخی از شاعران عصر انقلاب که دفتر و مجموعه مستقل شعر رضوی به چاپ رسانده اند، عبارت اند از: رضا اسماعیلی، حمیدرضا شکارسری، صائم کاشانی و ... در این میان شاعران خراسان نیز سروده های فراوان و قابل اعتنایی داشته اند. یکی از شاعران شاخص رضوی سرا، استادمحمدجواد غفورزاده (شفقق) است که بی هیچ تردید وی را از استوانه های شعر آیینی و از تأثیرگذارترین شاعران در این عرصه باید قلمداد کرد.پیش از این بخشی از همین سروده ها در دفتری با عنوان «پنجره فولاد» در هشت فصل و در قالب های غزل و رباعی به چاپ رسیده بود. (انتشارات آستان قدس رضوی، 1386، 75صفحه) و اینک همان مجموعه با افزودن سروده های تازه در حوزه سوگ و سور و مدیحه و در قالب های متنوع تر کلاسیک، گرمای دستان مهربان ارادتمندان و شیفتگان را خواهد چشید. این مجموعه ارجمند و بدیع و روح نواز، واجد ابعاد و حائز ویژگی هایی است که آن را ممتاز و متمایز می سازد. استادشفق در این مجموعه با همان زبان روان، ساده، زیبا، تأثیرگذار و صمیمی افق های تازه ای فراروی شعر رضوی گشوده است. برای شناخت دقیق تر ابعاد این سروده ها به مضامین پرکاربرد آن اشارتی کوتاه بایسته است.

 

 

در شعر استادشفق، هرسازه و پدیده ای می تواند مضمون ساز و مضمون آفرین باشد. دست مایه های عمده در خلق مضامین شعری رضوی استاد عبارت اند از:

1 – پنجره فولاد

این نقطه شگفت، از آشناترین کانون های شیفتگی و دلدادگی عاشقان است. در حرم رضوی، پنجره فولاد، عروةالوثقی و حبل متین دردمندان، حاجتمندان، استغاثه گران و مشتاقان است. نقطه هبوط اشک و معراج آه و مفتاح مشکلات است و همین است که زائران عاشقانه و خاضعانه چنگ در حلقه های این پنجره می زنند و حاجت می طلبند. این پنجره فولاد از پربارترین مضامین شعری استادشفق است. شاید هیچ مضمونی این همه در سروده های استاد حضور نیافته باشد.نمونه های فراوانی در این مجموعه می توان یافت که هنرمندانه و شاعرانه با پنجره فولاد مضمون آفرینی شده است.

 

دل را نظر لطف تو بی تاب کندمس را به خدا، طلا کند، ناب کند

اشکم که چکید پشت این «پنجره» گفت«فولاد» که دیده، درد را آب کند!

عناصر درون حرم مانند فرش، کبوتر، خادم حرم، ضریح، گنبد، گلدسته، باب الجواد، آینه ها، سقاخانه، صحن های چندگانه، همه و همه ذهن زایا و پویا و مضمون پرداز شاعر را برای خلق ایماژها و تصاویر شاعرانه بر می انگیزد و گاه شبکه های مراعات نظیر شکوه مندی را سبب می شود.

 

و در غزل مثنوی زیبایی که بر پیشانی آن نوشته شده است «روز افتتاح دارالمرحمه تقدیم آستان قدس رضوی شده است» مجموعه ای از عناصر درون حرم یا پیوسته به حرم مطرح شده است:

... ای تجلای صریح آفتابای ضریح تو ضریح آفتاب...

که در امتداد و ادامه این غزل مثنوی تمام صحن ها و بخش های حرم رضوی بیان می شود.

2 – مضامین روایی و زیارت نامه ای و قرآنی

از عناصر مضمون آفرین دیگر در شعر رضوی استادشفق باید از روایات و نصوص گوناگونی سخن گفت که جان مایه خلق و آفرینش سروده ها یا شبکه های شگفت ذهنی می شوند. روایاتی که از منابع معتبر چون اقبال سیدبن طاووس برگرفته شده و سروده هایی چون «دل بی قرار» را سبب می شوند. گاه نیز زیارت نامه ها به ویژه زیارت خاصه یا «دعای بعد از زیارت حضرت رضا» زمینه مضمون آفرینی شده اند که «منظومه بی پناه» رهاورد همین رخداد شاعرانه است.بهره گیری از روایات سلسلةالذهب و آیات گوناگون قرآن مانند آیات مباهله، تطهیر، آیه 88 سوره یوسف، الرحمن علی العرش استوی، ادخلوها بسلام آمنین، تکیه گاه های دیگر شعری هستند که در آوندها و تار و پود شعر استادشفق تنیده شده اند.

 

عاشقان را هست در این جا روا/ذکر الرحمن علی العرش استوی

 

3 – عناصر شعری و نام شاعران

 

استادشفق زیرکانه و استادانه از سروده های شاعران بزرگ مضمون یابی و مضمون پردازی می کند. گاه نیز از شعر شاعران هم عصر و حتی شاعران جوان هنرمندانه بهره می گیرد و خود فضاهای تازه شعری را رقم می زند.

آن چه در این میان مهم است، رسم امانت داری و کرانه مند کردن شعر یا مصراعی است که وام گرفته شده است. شاعرانی چون حافظ، سعدی و صائب از گذشته و شاعران امروزی چون پروین، محمدعلی بهمنی و هاشم شکوهی از جمله شاعرانی هستند که در شعر استادشفق گهگاه حضور یافته اند. مصادیق و نمونه هایی چند می تواند شیوه شیرین استاد در بهره گیری از شعر گذشتگان را روشن سازد:

یک نظر دید تو را یوسف و صد مرتبه گفت         «قل هوا... احد، چشم بد از روی تو دور»

که مصراع دوم از سعدی است. 

 

4 – این گونه عناصر در شعر استادشفق – به ویژه در سوگ سروده های رضوی-  فراوان دیده می شود. ضامن آهو شدن، رویدادهای زمان شهادت و پس از شهادت، مانند آمدن امام جواد علیه السلام برای نماز گزاردن بر امام در سروده ها چشم نواز است. در سروده هایی که رنگ التجا و استغاثه و نیایش دارند، حضور این عناصر محسوس تر است.

 

ولی عهدی مأمون، نماز عید و گزارش تاریخی در شیوه حرکت امام برای برپایی نماز از جمله مضامین دیگر تاریخی هستند که خلق مضامینی متعدد در سروده های استادشفق را سبب شده اند.

در پیرهنی سپید بر می گردد/با مشعلی از امید بر می گردد

خورشید پیاده می رود سمت غروب/وقتی ز نماز عید بر می گردد!

 

5 – زیارت، شفاعت و عرض ارادت

 

بعد از پنجره فولاد شاید هیچ مضمونی به گستردگی و فراوانی مضمون التجا، طلب خاشعانه و خاضعانه، استغاثه و دعا در سروده های رضوی استادشفق نباشد. یکی از درخشان ترین نمونه های آن، چهارپاره «بی پناه» است که ساختاری روایی و جذاب دارد. در این چهارپاره نهایت ارادت و تضرع و اضطرار عاشقانه و عارفانه تار دل را می لرزاند. استادشفق در این منظومه، فرصتی شاعرانه آفریده است تا خود را در هیئت این «پناه جسته» بیابد و بگوید:

گرچه جایی برای همچون منینیست در این حریم افلاکی

دل به دریا زدم به صد امیدآمدم با تمام ناپاکی

و در سروده ای که ویژه ولادت حضرت ثامن الحجج، علی بن موسی الرضا علیه السلام است، می گوید:

هرگاه کارم زار شد، گفتم علی موسی الرضا

هر شب دلم بیمار شد، گفتم علی موسی الرضا

هنوز می توان چشم اندازها و آفاق دیگری در شعر استادشفق شماره کرد؛ اما هیچ چیز جایگزین حلاوت، طراوت و لطافت خواندن مجموعه نمی شود. باید خواند و زیر آفتاب این سروده ها که از گرمای شمس الشموس نشان دارد، در خویش روشنی و گرمی و سرزندگی یافت. استادشفق در سروده هایش مدد از روح القدس می گیرد و همین است که شعرش در جان شوری می ریزد و شعور بر می انگیزد. شعر رضوی استادشفق، ترانه دیگر سروده های اوست.

 

همان گونه که در مجموعه های دیگرش که ویژه عاشورا و اباعبدا...، ابوالفضل العباس و امیرمومنان، علی علیه السلام، حضرت موعود(عج) و دیگر معصومین علیه السلام است، همین زیبایی و ژرفایی و رسایی و گیرایی، احساس و ادراک می شود.توفیقات مستمر باد تا باز هم شامه جان ما با دسته گل های تازه شعری اش به ضیافت بهشت شعر آل ا... برود.

 

دفتر شعر «آیه هشتاد و هشت» که نام خویش را از آیه سوره یوسف و غزلی با همین عنوان در همین دفتر یافته، آیت باروری شعر آیینی و دینی عصر ما نیز هست و آنان که این دفتر را می خوانند، شعر رشید و بالنده آیینی را در عصر انقلاب مصداقی بارز و «آیتی مبین» می یابند و در این میان سهم و جایگاه استادشفق را بهتر و بیشتر ادراک می کنند. خداوند قوت و قدرت و سلامت افزون تر به استاد عنایت فرماید تا دفتری دیگر از این دست را به دستان مشتاقان و شیفتگان شعر آیینی بسپارد.