آنگاه خوب‌هایشان دعا کنند اما مستجاب نشود

گروه دین و اندیشه: حجت الاسلام دکتر سوزنچی از اساتید دانشگاه، هر روز یک آیه قرآن را با ترجمه و چند حدیث تفسیری و چند نکته در تدبر آن آیه منتشر می کند. بولتن نیوز نیز در راستای ترویج چنین اقدامات ارزشی این سلسله مطالب را به صورت روزانه منتشر می کند.

به گزارش خبرنگار بولتن نیوز، در مطلب امروز به آیه 12 سوره قلم پرداخته شده و در آن آمده است:

مَنَّاعٍ لِلْخَيْرِ مُعْتَدٍ أَثيمٍ

سوره قلم (68) آیه 12

ترجمه
بشدت بازدارنده از خوبی [= بخیل] ، تجاوزگری [= از حد درگذرنده‌ای، گزاف‌کاری] تقصیرکار،

معانی لغات

«مَنَّاع»

«منّاع» همانند «مَنُوع» (معارج/21) صیغه مبالغه از ماده «منع» است؛ و منع به معنای بازداشتن و جلوگیری کردن از انجام کاری است.

«مَنَّاعٍ لِلْخَيْرِ»
طبق توضیح فوق، مناع للخیر به معنای کسی است که بشدت [یا بسیار] مانع از انجام کار خوب می‌شود؛ اما با توجه به اینکه «خیر» به معنای مال و اموال نیز به کار می‌رود برخی تعبیر «مناع للخیر» را به معنای «بخیل» (کسی که خیر و اموال خود را از دیگران بازمی‌دارد) دانسته‌اند (مجمع‌البیان، ج10، ص501)  و با توجه به قاعده امکان استفاده از یک لفظ در چند معنا، ممکن است هر دو جداگانه در آیه مد نظر بوده باشد.

«مُعْتَدٍ»
اسم مفعول [در باب افتعال] از ماده «عدو» [یا «عدی] است و در اصل «مُعتَدِو» بوده. ماده «عدو» در اصل دلالت دارد بر تجاوز کردن (گذر کردن) از حد خود و پیشی گرفتن در جایی که سزاوار است بدانجا بسنده شود.

«أَثيم»
«اثیم» صیغه مبالغه از ماده «أثم» می‌باشد (المصباح المنير، ج‏2، ص4) که این ماده در اصل بر تعلل ورزیدن و به تاخیر انداختن و «تقصیر» دلالت دارد و هرچند در فارسی غالبا به «گناه» ترجمه می‌شود اما «تقصیر: کوتاهی در انجام کار از روی عمد» معادل دقیقتری برای آن است.

حدیث
1) از امام صادق ع روایت شده است: کسی که حقی که متعلق به خداوند عز و جل است باز دارد، دوبرابر آن را در باطل خرج خواهد کرد.

الكافي، ج‏۳، ص۵۰۶

2) از امام باقر ع روایت شده است که در کتاب علی بن ابی‌طالب چنین یافتم: هنگامی که بعد از من ربا آشکار [= رایج] شود، مرگ ناگهانی آشکار [= رایج] گردد؛ و هنگامی که در ترازوها دست‌کاری کنند [= کم‌فروشی کنند] ، خداوند آنها را با قحطی و کمبود مواخذه می‌کند؛ و هنگامی که مانع دادن زکات شوند [= از دادن زکات و وظایف مالی خودداری کنند] زمین هم مانع برکاتش، اعم از زراعت و میوه و معادن، می‌شود؛ و هنگامی که در قضاوت کردن ستم کنند، بر گناه [اثم، تقصیر] و تجاوزگری دست یاری دهند؛ و هنگامی که پیمان‌شکنی کنند، خداوند بد‌هایشان را بر آنان مسلط کند، آنگاه خوب‌هایشان دعا کنند اما مستجاب نشود.

الأمالي (للطوسي)، ص210

3) از امام صادق ع روایت شده است: لقمان به پسرش گفت: فرزندم! هر چیزی علامتی دارد که بدان شناخته می‌شود و آن علامت بر آن شهادت می‌دهد: ... و برای «تقصیرکار» [گناهکار] علاماتی است: خیانت می‌کند و دروغ می‌گوید و با خلاف آنچه گفته عمل می‌کند.

الخصال، ج‏1، ص121

4) حضرت امیر ع در روایتی طولانی به ریشه‌های و شاخه‌های نفاق اشاره کرده‌اند. ایشان پس از آنکه یکی از ریشه‌های «نفاق» را «هوی» [= هوای نفس]، و یکی از شعبه‌های هوای نفس را «از حد گذراندن (عدوان)» معرفی نمودند و در توضیحش فرمودند: و آنکه از حد خارج شد، از شرورش ایمن نیستند، و قلبش سالم نمی‌ماند، و نفس خود را از شهوات حفظ نمی‌کند.

الكافي، ج‏2، ص394

تدبر

1️⃣ گاه انسان که بد می‌شود همه جهات بدی را در خود جمع می‌کند: هم مانع انجام خوبی‌های می‌شود و خیرش به دیگران نمی‌رسد (مناع للخیر) ؛ هم به حد خود قانع نیست و از حد خود تجاوز می‌کند و بدیش به دیگران می‌رسد (معتد) ؛ هم وظایف خود را درست انجام نمی‌دهد و در کار خود کوتاهی و تقصیر دارد (اثیم)

2️⃣ از کسی که مانع خیر است نباید پیروی کرد. اما، چرا برخی انسانها مانع خیر می‌شوند؟

 الف. به خاطر اینکه مبنای محاسباتشان مادی‌گرایانه و دنیامدار است.

نکته تخصصی انسان‌شناسی

انسان دارای دو بعد جسمی و روحی (مادی و معنوی) است که به ترتیب مربوط به عالم ماده و عالم معنا (ماورای ماده) است. عالم ماده، عالم محدودیت است؛ یعنی در امور مادی، اگر کسی چیزی را به دیگری بدهد، خودش آن را از دست می‌دهد؛ اما در عالم معنا چنین نیست؛ بلکه با دادن چیزی به دیگران همان چیز برای انسان بیشتر تثبیت می‌شود. نمونه ساده‌اش مقایسه ثروت و علم است؛ که علم – برخلاف ثروت – با دادن به دیگران (= علم‌آموزی) برای خود شخص بیشتر تثبیت می‌گردد.
کسی که افق نگاهش در زندگی، افق مادی و دنیامدار است، «هر دادنی» را «از دست دادن» می‌پندارد؛ لذا اگر کار خیری هم از او سر بزند، صرفا بر اساس آن است که سودی دنیوی (مال بیشتر یا شهرت و ...) به او برگردد؛ لازمه این نگرش آن است که نه‌تنها خودش اهل کار واقعا خیر (غیرمنفعت‌طلبانه) و انفاق و کمک به دیگران نیست، بلکه وقتی کس دیگری هم می‌خواهد کار خیری انجام دهد، اقدام آنها را غیرعاقلانه بشمارد و آنها را از این کار بازدارد.

 ب. به خاطر حسادت است: حقارتی که در خود دارند و نمی‌خواهند رسوا شوند.

نکته تخصصی جامعه‌شناسی

انسانی که خودش اهل خوبی کردن نیست چشم آن را ندارد که خوبی را در دیگران ببیند. چنین کسی برای اینکه حقارتش برملا نشود می‌کوشد دیگران را هم با انواع توجیه‌ها از کار خیر بازدارد تا آنها هم مثل او شوند. قرآن کریم بارها هشدار داده است که دیگرانی که پست و حقیر و منحرف‌اند دلشان می‌خواهد شما هم مثل آنها شوید. (مثلا بقره/109) مهم است که به یاد داشته باشیم که همواره بازداشتن دیگران از خوبی‌ها، به خاطر منفعت‌طلبی نیست؛ بلکه گاه به خاطر حسادت و اموری از این سنخ است.

3️⃣ قرآن جدّاً از ما می‌خواهد که از کسانی که «مناع للخیر» هستند پیروی نکنیم؛ یعنی: نه به خاطر نگاه دنیامدار و تنگ‌نظری آنها از کار خیر صرف‌نظر کنیم؛ و نه اینکه خودمان دیگران را از کار خیر بازداریم.

نمونه‌های کاربردی

بسیاری از افراد هستند که عامدانه نمی‌خواهند «مناع للخیر» باشند؛ اما گاه ناخواسته اظهارنظرهایی می‌کنند که ثمره‌اش مانع خیر شدن است.

مثلا:

وقتی می‌بینند کسی در حال کمک به دیگران است می‌گویند: خودت بیشتر نیاز داری؛  دیگرانی هم هستند و تو نمی‌توانی مشکل همه را حل کنی؛  حل مشکل اینها وظیفه حکومت است، وظیفه تو نیست؛ یا وقتی کسی در برابر مسئولیتی که به خاطر خدا برعهده گرفته یا کار خیری که انجام داده، مورد قدرشناسی واقع نشده، وی را مذمت می‌کنند به نحوی که شخص را به پشیمانی می‌کشانند، با تعابیری همچون: نگفتم اینها ارزش کمک کردن ندارند! حالا این همه وقت گذاشتی، دیدی چطور جبران کردند!

یا وقتی کسی در حال انجام تکلیفی از تکالیف الهی است، دائما سختی و مشکلات آن را به وی گوشزد می‌کنند که:
تو هنوز بچه‌ای، چه اصرار داری که روزه بگیری!
توی این گرما چطوری حاضری چادر بپوشی!
واقعا چه حالی داری که برای نماز صبح بلند می‌شوی؟ بخواب بعداً قضایش را بخوان.
این همه در معاملاتت مراعات مردم را کردی و گران نفروختی، دیدی دیگران چقدر جلو افتادند؟
امشب را بگذار توی این مجلس خوش باشیم؛ یک شب که هزار شب نمی‌شود!

تاملی با خویش

آیا ما چنین اظهارنظرهایی نمی‌کنیم و در این صورت آیا این بهانه که «عمدا نمی‌خواستیم مناع للخیر شویم»، روز قیامت ما را از اینکه «مناع للخیر» محسوب شویم نجات خواهد داد!

4️⃣ از کسی که به حق خود قانع نیست و از حد خود تجاوز می‌کند نباید تبعیت کرد.
یعنی: نه «تجاوز از حد»ی را که انجام داده، تایید کنیم؛ و نه اینکه خودمان به او اقتدا کرده، از حد خود تجاوز کنیم!

نکته تخصصی انسان‌شناسی

گاه رذایل در جامعه اسم عوض می‌کنند و «منکر» ، «معروف» می‌شود. از نمونه‌هایش این است که افرادی به حد خود قانع نیستند و از حد خود تجاوز می‌کنند و حق دیگران را پایمال می‌کنند و اسم آن را «زرنگی» می‌گذارند؛ و تاسف‌بارتر اینکه عده‌ای وقتی حکایات «زرنگی»‌آنها را می‌شنوند افسوس می‌خورند که چرا مانند آنها زرنگ نیستند! و این خاص زمان ما نیست: زمان امیرالمومنین ع هم عده‌ای گمان می‌کردند معاویه از حضرت علی ع زرنگ‌تر است؛ در حالی که فرمودند آنچه در معاویه است شیطنت است نه عقل (کافی، ج1، ص11) ، و اگر شما زرنگی را این می‌دانید بدانید که اگر تقوی نبود من زرنگترین فرد عرب بودم (کافی، ج8، ص24)
این گونه پایمال کردن حق دیگران را که اسم زرنگی به خود گرفته، در عرصه‌های مختلفی می‌توان دید: از رعایت نکردن نوبت در هر جایی، تا توقف نابجای اتومبیل که مزاحم دیگران است، تا خود را دارای ویژگی‌های خاصی وانمود کردن برای دریافت حقوق و مزایای آن ویژگی، تا تصرف‌های شخصی در بیت‌المال، و ... .

یکی از مصادیق بارز اطاعت کردن از چنین افرادی، مسابقه‌ای است که در این کارها می‌افتد.
گاه افراد می‌پندارند که اگر «زرنگ» نباشند، حقشان پایمال می‌شود؛ لذا برای نگرانی از اینکه حق خودشان پایمال نشود، همراه با سایر «زرنگ‌ها» حق دیگران را پایمال می‌کنند.

 مثال کاربردی

این گونه زرنگی‌ها تنها خاص کسانی که از راه‌های غیرمشروع به مال و منالی رسیده‌اند، نیست؛ بلکه دامن‌گیر بسیاری از ما مردم عادی هم هست!

مثلاً عده‌ای سوار بر اتومبیل در یک ردیف ایستاده‌اند. اتومبیلی وارد خط مقابل می‌شود و از همه جلو می‌زند و جلوی صف وارد خط اصلی می‌شود. بناگاه می‌بینی که بسیاری از افراد، به خاطر اینکه احساس می‌کنند حقشان پایمال شده، همان کار وی را تبعیت می‌کنند. از این گونه موارد در زندگی پیرامونی ما کم نیست. کسی که آخرت را باور دارد می‌داند که این زرنگی‌ها در نظام عالم گم نمی‌شود؛ و اگر اینجا از حد خود تجاوز کردیم، جایی هست که حق هرکس را ادا می‌کنند.

یادمان باشد پایمال شدن حقمان هم دلیل موجهی نیست که ما حق دیگران را پایمال کنیم.

5️⃣ از هیچ‌ تقصیرکاری، یعنی کسی که در انجام کار خود کوتاهی کرده و مرتکب گناه شده، نباید اطاعت کرد. یعنی: نه با تقصیر و گناه وی همراهی کنیم؛ نه اینکه خودمان به او اقتدا کرده، اهل تقصیر و گناه شویم!

 تاملی در جامعه خویش

یکی از مشکلات اجتماعی ما این است که به خاطر تعارفات و اصطلاحاً «رودربایستی»هایی که با همدیگر داریم، گاه وقتی کسی را می‌بینیم که در انجام وظایفش کوتاهی کرده و مرتکب گناه می‌شود نه‌تنها به نهی از منکر اقدام نمی‌کنیم؛ بلکه سعی می‌کنیم توجیهی برای او دست و پا کنیم که چندان از عمل خود شرمنده نباشد! آیا این نوعی اطاعت از گناهکار در انجام گناهش نیست؟